Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

§ 3. Т а р б и я ж а р а ё н и н и н г т а ъ л и м ж а р а ё н и б и л а н
м у ш т а р а к л и г и
Ш арқ мутафаккирлари таълимни ҳеч қачон тарбиядан ажра- 
тиб кўришмаган. Шарқ халқ педагогикасининг, жумладан этно- 
педагогикасининг ўзига хос хусусияти яна шундан иборатки, на- 
фақат тарбия таълимдан ажратилмаган, балки таълимда шахс ри- 
вож ланиш ида миллий ўзига хослик ҳам алоҳида кўрилмаган. 
М иллий ўзига хослик фақат бирон-бир тилни (масалан: русча, 
арабча, ўзбекча, форсча) ўрганилгандагина эътиборга олинган.
Албатта, ўқув-тарбия жараёнини, ривожлаиипши айрича 
кўрнб 
бўлмайди. Аммо, кўпгина нақллар моҳиятидаи маълумки, бу бу- 
тун ж араён алоҳида қирралар сифатида ҳам эътироф этилган. 
Масалан, «Олим, бўлиш осон, одам бўлиш қийин» иборасини олиб 
кўрайлик. Яъни одам бир қанча билимлар, кўникмалар ва малака- 
лар соҳиби бўлгани билан у ҳаётда ўз ўрнини тополмаслиги, шахс 
сифатида шакллана билмаслиги мумкин.
Ҳозирги кунда ҳам таълим жараёни кўпинча олдингича, яъни 
оммавий тусда олиб борилади. Бунда таълим жараёни ўқитувчи- 
лар томонидан билим, иқтидор ва кўникмаларни шакллантириш- 
га қаратилади. Тарбия эса одам тарбияланганлигининг мезони 
сифатида шахсий хислатларни шакллангариш билан боғлиқ бўлиб, 
бугунги кунда бу хислатларни маънавий қадриятлар асосида 
ш акллантириб бориш мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Умумий таълим мактаби юқори синфларида маънавий қадри- 
ятларнинг моҳиятини ўрганиш, тарбиявий имкониятлардан кенг 
фойдаланиш, асосан дарс жараёнини ташкил этиш, унинг асосий 
қисмларига қўйиладиган талабларга ижодий ёндашишга боғли қ./
М аънавий қадриятларни бой тарихий маданий мерос сифати- 
д а ўрганишнинг самарали андозаси қатор педагогик шаргларга 
таянган ҳолда яратилади. Бу ўринда умумий таълим мактаблари- 
да ўрганиладиган фанларнинг умумий характери (табиий-мате- 
матик, ижтимоий-гуманитар ва махсус фанлар одобнома, турмуш 
одоби, дин тарихи ҳамда миллий-маданий мерос каби факульта- 
тив машғулот); дарс жараёнида ўрганиладиган мавзунинг маъна- 
вий қадриятларни ўрганишдаги имкониятлари; ўқувчининг маъ- 
навий талаби, қизиқиши ва маънавий маданият даражаси; ўқувчи
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маънавий эҳтиёжи ва ўқитувчи савияси; таълим мазмунида дарс- 
нинг таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчилик хусусиятла- 
рига яхлит жараён сифатида муносабат; дарс шакллари, усул ва 
воситаларининг ўқувчи маънавий маданиятини тарбиялаш сама- 
радорлигини таъминлашга хизмат қила олиш даражаси; умумин- 
соний ва миллий қадриятлар муштараклиги асосида ўқувчилар 
маънавий маданиятини шакллантириш; ўқувчиларнинг ёш ва ру- 
ҳий хусусиятларини ҳисобга олиш; турмуш тарзи (оила муҳити, 
савияси, ҳудудий яшаш жойи ва ҳоказо); таълим-тарбия мазму- 
нининг ўзаро давр талабига мослик даражаси (дастур, дарслик, 
ўқув-услубий қўлланмалар, маърифий манбалар) ҳисобга олина- 
ди. Ю қорида келтирилган барча омиллар тарбия жараёнининг 
таълим жараёни билан бирлигида олиб борилади. Акс ҳолда са- 
марадорлиги талаб даражасида бўлмаслиги аниқ.
Ш ундай қилиб, тарбия назариясидаги асосий муаммоларни 
аниқпаш учун қуйидагиларга эътибор қаратиш зарур: 
тарбиявий иш маъносини аниқлаш; 
тарбия истакларини таснифлаш; 
ўқувчиларнинг маънавий эҳтиёжи, талаби; 
ўқувчиларнинг ёши, синфнинг умумий савиясига мослиги- 
ни инобатга олиш;
ўқувчи билим савияси, мантиқий фикр доирасининг ўсиши, 
тарбиясига таъсирини аниқлаш;
ўқитувчининг шахсий хислатларини шакллантириш, олиб 
бориладиган тарбиявий ишларни тадқиқ этиш.
Бу жараёнларни ёритиш давомида таълим ва тарбия бир-бири- 
га уйғунлашиб кетганлигини, бир-бирини боғлайдиган ж уда но- 
зик, айрим ҳолатларда жуда ҳам ингичка кўприклар мавжудлиги- 
ни эсда тутиш керак.
Таълим ва тарбия жараёнларининг ажралмас қисмларидан бири 
таълим мазмуни шахсий хислатларини тарбиялашнинг катта им- 
кониятларига эгалигидадир.
Айниқса, бу мазмун шахс тафаккурини янги ижтимоий-иқти- 
содий ш ароитларида уйғунлаштириш ва янада янги юқори бос- 
қичларда ривожлантириш, ахлоқий хислатларни шакллантириш 
имконини беради. Булардан таш қари ўқув-тарбия тизимидаги 
ўқув, ижтимоий фойдали ва унумли меҳнат, эстетика, таълим во-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ситалари, меҳиат, эстетик ва жисмоний тарбияни амалга ошириш 
имкониятларини беришини ҳам қайд этиш жоиздир. Ўқитувчи- 
ларнинг ўқувчи билан мулоқоти, ўқувчиларнинг дарс жараёнида 
субъектив сифатидаги актив фаолияти, ўқитувчининг ўқувчилар 
шахсини шаклланишига ижобий таъсир эта олиши бундай имко- 
ниятларнинг яна бир қиррасидир.
Ш акл ва мазмун жиҳатидан таълим ва тарбия методлари чам- 
барчас боғланиб кетган.
Ю қорида келтирилган далиллар яна бир маротаба таълим би- 
лан тарбиянинг ажралмас жараён эканлигини, ўқувчиларнинг ат- 
роф-муҳитга, фан қонуниятларига, ахлоқ, одоб қоидаларига му- 
носабати бевосита ўқув жараёнида бошланиб, дарсдан ва мактаб- 
дан таш қари фаолиятларда давом этишини кўрсатади.
Тарбия жараёни ўзига хос хусусиятларга эга. Унинг энг муқим 
хусусияти аниқ мақсадга йўналтирилганл иги.
Замонавий талқинда тарбия жараёни ўқитувчи ва ўқувчи (тар- 
биячи ва тарбияланувчи) лар ўргасида муайян мақсадга эришишга 
қаратилган самарали ҳамкорлик демакдир. Зеро, тарбия жараёнида 
ўқитувчи ва ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолиятлари ташкил эти- 
лади, бошқарилади ва назорат қилинади. Ягона мақсад - унга эри- 
шиш йўли замонавий тарбия жараёни мақсадини тавсифлайди.