Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

VI. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ҲИСЛАР
Одамнинг ақлий фаолияти билан, боғлиқ, бўлган ҳислар интеллектуал ҳислар деб аталади. Билишга қизиқишлик таажжубланиш ва ҳайрон қолиш ҳислари, ишонч, ишончсизлик ва шубҳаланиш ҳислари интеллектуал ҳислар қаторига киради. Бундай ҳиссиётлар ҳар хил назарий ва амалий саволлар туғилганида, вазифа ва масалаларни ҳал қилиш чоғида, кашфиётлар, ихтиролар қилинаётган чоғда, бирор янгиликни ўзлаштириш ва билиш чоғида пайдо бўлади ва ҳис қилинади.
Интеллектуал ҳисларнинг баъзи бир айрим кўринишларига тўхталиб ўтамиз.
Уринчоқлик. Бу ҳиснинг номидан кўриниб турибдики, бундай ҳис одамнинг билимларга ижобий муносабатида ифодаланади. Бирор соҳада ёки турли соҳаларда энг чуқур ва аниқ билим олишга интилишдан иборат бўлган бу ҳис жуда узоқ (айрим одамларда умрбод) давом этади. Уринчоқлик билиш-нинг турли йўлларини ва воситаларини излашга (маҳсус адабиётларни ўқишга, радио ва телевидение эшиттиришларини, лекцияларни тинглашга, мутахассислар билан суҳбатлашишга, тажрибалар ўтказиб туришга) ҳамда шу йўллар ва воситалардан фойдаланишга рағбатлантиради. Айни вақтда бу мураккаб ҳислар олинган билимларнинг одамнинг ўзи учун ва бошқалар учун (жамият учун) нақадар аҳамияти борлигини ижобий баҳолашга ёрдам беради.
Билишга қизиқиш уринчоқликнинг алоҳида бир туридир. Баъзан бу икки термин (уринчоқлик ва билишга қизиқиш терминлари) ҳатто бир хил маънода ишлатилади. Билишга қизикиш баъзан бирор нимадан ҳабардор бўлишга кучли интилиш тариқасида ва шуни билиб олгач, ундан мамнун бўлиш тариқасида намоён бўлади Лекин бунда (билишга қизиқишда) мана шу интилиш ва мамнуният ҳисси кўпинча қисқа бўлади, бевосита яқин теварак-атрофдаги ҳодисалар ва воқеаларни, одатда, одамнинг ўзи қизиқаётган ҳодисаларни кўпинча бевосита идрок қилиб олишдан иборатдир: кўриб, эшитиб, қўлда ушлаб билиб олишдан иборатдир.
Билишга қизиқиш деган терминни баъзан салбий маънода ишлатилади, одамнинг билимини кенгайтирмайдиган, аксинча, унинг пасткашлиги, бефаҳмлигидан далолат берадиган тарзда майда-чуйда ва арзимас нарсаларни ва ҳодисаларни билишга интилиш мана шундай салбий маънодаги билишга қизиқишнинг ўзидир.
Билишга қизиқа бериш мактабгача тарбия ёшида болаларга хос хусусиятлардир. Нормал турмуш шароитида ва ўқитиш жараёнида, ёши улғайиб, тажриба орта борган сари, оқилона уринчоқлик ривож топа боради. Бу ҳис одамнинг илмий-тадқиқот ишлари билан самарали шуғулланишини рағбатлантирувчи асосий фактордир.
Таажжубланиш ҳисси. Бундай ҳис бизга қандайдир янги, одатдан ташқари, номаълум бирор нарса таъсир қилганида туғилади. Биз кутмаган воқеалар содир бўлганида бунга таажжубланамиз. Билиш жараёнида таажжубланиш ҳисси хурсандлик тариқасида ўтади. Бу ҳол самарали билиш фаолиятининг доимий йўлдошидир. «Воқеаларни кузатиб бораётганимизда биз ўзимизда туғилган ҳислардан мамнун бўламиз, бу мамнуният эса интеллектуал хурсандликдир» (Д." Р.Декарт).
Кутилмаган бир нарса сабабли туғилган таажжубланиш бизни дастлабки қарашда кам учрайдиган ва одатдан ташқари бўлиб кўринган нарсаларни диққат билан кўздан кечиришга мажбур этади. Шундай қилиб, таажжубланиш бизни ҳодисаларни билишга ғоят даражада рағбатлантиради.
Ҳайрон қолиш ҳисси. Тадқиқ қилинаётган фактларнинг сабабларини топишда қийналиб қолганимизда, бу фактларни ўзимизга шу дамгача маълум бўлиб турган ҳодисалар группасига киритолмай қолганимизда, боғланишларнинг аниқланган турлари қаторига бу фактларни киритолмай қолганимизда ва шу каби ҳолларда бизда ҳайрон қолиш ёки ҳайрон бўлиш ҳисси туғилади. Бу ҳис ҳам билиш фаолиятини янада кучайтиришга йўлловчи зўр воситадир.
Ишонч ҳисси. Нарса ва ҳодисалар ўртасидаги боғланишлар ва муносабатларнинг тўғрилиги тафаккур жараёнида аниқланиб, мантиқий равишда чиқарилган хулосалар билан ва амалиётнинг ўзида яққол исбот бўлганида ишонч ҳисси туғилади.
Шубҳаланиш ҳисси биз ўзимиз чиқарган қоидалар ёки гипотезалар фактларга ёки назарияларга зид бўлиб, шулар билан тўқнашиб қолганида туғиладиган ҳиссиётдир. Бу жуда муҳим ҳиссиёт, чунки тўпланган фактларни ва биз айтган қоидаларни ҳар томонлама текшириб кўришга рағбатланти­ради. «Самарали илмий фаолият учун доимо шубҳа билан қарамоқ ва ўз-ўзингни текшириб турмоқ зарур» (И. П. Пав­лов) .
Назарий ва амалий вазифаларни ҳал қилиш жараёнида одам янгилик ҳисси деган алоҳида ижобий ҳисни кечинади. Бу ҳис алоҳида хурсандлик ҳолатида ўтади ва одамда ғайратни қўзғатиб юборади. Ҳал қилинаётган вазифа катта ижтимоий аҳамиятга эга бўлганида, тамойили характердаги масалалар ҳал этилаётганида одамдаги бу ҳис айниқса кучли бўлади.
Интеллектуал ҳиссиётлар одамнинг билиш фаолияти са­бабли пайдо бўлибгина қолмасдан, улар ҳамиша ақлий жараёнлар таркибига кирадилар ва шу билан бирга бу ҳиссиётлар ақлий фаолиятни рағбатлантириб туради, кучайтиради, тафаккурнинг тезлигига, самаралилигига, билимларнинг мазмунли ва аниқ бўлишига таъсир қилади. Масалан, таажжуб­ланиш ва билишга қизиқиш ҳислари одамни хилма-хил масалаларни ҳал этишга, тобора кўпроқ билим олишга мажбур қилади. Шубҳаланиш ҳисси далиллар қидиришга, фикрларимизни асослаш йўлларини топишга, туғилган масалаларга тўғри жавоблар қидиришга мажбур этади.
Янгилик ҳиссининг таъсирчанлиги айниқса кучли бўлади. Бу ҳис кишиларга – илмий тадқиқот институтларида ва лабораторияларда ишлаётган кишларга ҳамда, шунингдек, колхоз далаларида ва фабрика, завод цехларида ишла­ётган кишиларга ҳам хос бўлиб қолди. Янгилик ҳисси янги, баъзан тағин ҳам мураккаб муаммоларни ҳал этиш билан боғлиқ бўлган фаолиятни давом эттириш истагини туғдиради, кўпинча бу истак зўр эҳтирос билан интилишни вужудга келтиради.
Одамнинг муҳокамаларида муайянлик, изчиллик, равшанлик бўлиб турганида, бу муҳокамалар далиллар билан яққол асосланиб ва исботланиб турганида мантиқий тафаккурдан мамнун бўлиш ҳам интеллектуал ҳиссиётлар қаторига киради. Аксинча, тафаккуримиз мантиқий бўлмай қолганида, жумладан, одам ўз муҳокамасида ҳеч бир боғланишсиз бир нарсадан иккинчисига сакраб ўтаверганида, унинг муҳокамаларида муайянлик, изчиллик, равшанлик бўлмаганида, бу муҳокамаларда зиддиятлар пайдо бўлиб қолганида, одамнинг фикри асоссиз, ишонтирарли бўлмай қолганида бизда ноҳуш ҳис пайдо бўлади.
Суҳбатдошнинг, докладчининг, лекторнинг нутқи тўғри ва равон бўлганида булар бизда ижобий ҳис туғдиради. Тилнинг грамматика формаларини бузиб гапириш, нутқда кераксиз сўзларни кўп ишлатиш, тушунилиши оғир бўлган ва завқлантирмайдиган нутқ бизда ёқимсиз, салбий ҳис туғдиради.
Умуман, интеллектуал ҳиссиётлар ўзининг мураккаблиги ва хилма-хиллиги билан фарқ қилади, зотан одамнинг ақлий фаолияти ҳам мураккаб ва хилма-хилдир.