Ўзбекистон Республикаси Фуқаро муҳофазаси институти

Shakl 1.1. Yer tuzilishi
Tashqi yadrosi tarkibida temir (52%) va temir va oltingugurtdan (48%) hosil 
bo’lgan suyuq aralashmalar mavjud. Bunday aralashmaning erish nuqtasi taxminan 
32000 C
O
atrofida deb taxmin qilinadi, tashqi yadroning suyuq holati Yerning magnit 
maydoni sayyoraning tubida paydo bo’lgan, deb faraz qilib, bu er magnitlanishining 
tabiati bilan bog’liq. 
Yerning magnitmaydoni o’zgaruvchan, yildan-yilga magnit qutblariningholati 
o’zgaradi. Ishonchli tajribalar shuni ko’rsatdiki, so’nggi 80 million yil ichida 
nafaqat maydon kuchlanishining o’zgarishi, balki takroriy tizimli magnitlanishning 
teskari yo’nalishi ham mavjud. Natijada, Erning shimoliy va janubiy magnit qutblari 
bir-biri bilan o’zaro bog’langan. Qutbning o’zgarishi davrida magnit maydonning 
to’liq yo’qolish lahzalari keldi. Ushbu hodisaning sababi erning o’z o’qi atrofida 
aylanishi 
paytida 
harakatlanadigan 
suyuq 
yadro 
massasi 
ekanligiga 
ishoniladi. Mantiyaning zichligi va kimyoviy tarkibi, seysmik to’lqinlarga ko’ra, 
yadroning mos keladigan xususiyatlaridan juda farq qiladi. Mantiya har xil silikatlar - 
kremniy asosidagi birikmalardan hosil bo’ladi. Mantiya murakkab tuzilishga ega, u 
yuqori, 
o’rta 
va 
pastki 
qismlarga 
bo’linadi. Taxminan 
100-
300 km chuqurlikda atmosfera qatlami chiqadi, uning ichida chuqur zilzilalar 
o’choqlari hosil bo’ladi. Mantiya chuqurligi 1000 - 2700 km va mantiyaning va yadro 
o’rtasida o’tish qatlami 2700-2920 km [2] chuqurlikda yotadi. Yer qobig’i - bu Yer 
qobig’ining yuqori qatlami, ostki qatlamlardan yiroqda, Moxorovik deb ataladigan 
sirt (1909 yilda buni kashf etgan Serbiya seysmologining nomi bilan), mantiyadan 
o’tganda kimyoviy tarkib o’zgaradi va elastik tarqalish tezligi bosqichma-bosqich 
o’zgaradigan to’lqinlar. Yer qobig'ining o’rtacha qalinligi 35 km, okeanlar tagida u 6 
km ga, materiklar ostida esa 60 km ga etadi. Yer mantiyasi qalinligi 900 km bo'lgan 
yuqori qismga, pastki qismi esa 200 km ga bo’linadi. Yuqori mantiya er qobig’i bilan 
birga litosferani hosil qiladi. Mantiyadagi harorat 2000-2500 daraja, bosim 1-300 
GPa oralig’ida. Zilzilalarni keltirib chiqaruvchi tektonik jarayonlar mantiyada sodir 
bo’ladi. 

---

66 
Shunday qilib, zilzilalarning asosiy sabablari Yerning tuzilishi bilan bog’liq. 
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, er yuzasi, 6-7ta katta bo’laklarga bo’lingan, ular 
tektonik plitalar deyiladi: Shimoliy Amerika, Evrosiyo, Afrika, Tinch okeani, 
Atlantika, Janubiy Afrika tektonik plitalar doimiy harakatda, ularning tezligi yiliga 
bir necha santimetrdan oshmaydi. Tektonik plitalar nazariyasiga ko’ra, zilzilalar bu 
plitalarning to’qnashuvi natijasida yuzaga keladi va Yer yuzasida burmalar, yoriqlar 
va boshqacha ko’rinishdagi o’zgarishlar bilan birga keladi, bunday ko’rinishlar keng 
miqyosda bo’lishi mumkin (bir necha ming kilometrgacha). Tektonik plitalar 
chegaralari yaqinida joylashgan yerlar zilziladan eng ko’p zarar ko’radi. Bu birinchi 
navbatda Kaliforniya, Yaponiya, Gretsiya, Turkiya. Yaxshiyamki, insoniyat uchun, er 
qobig’ining asosiy qismi dengiz va okeanlarni kesib o’tadi. Aytish mumkinki, ulkan 
plitalar bir-biriga qarshi okean tubida siljiydi va shuning uchun Yerdagi zilzilalarning 
asosiy qismi (90%), hatto kuchli bo’lgan odamlar tomonidan ham 
sezilmayapti. Tabiat zilzilani bir qator silkinishlar shaklida keltirib chiqaradi, ular 
oldingi va asosiy zarbalarni o’z ichiga oladi. Tabiyat yer silkinishni kelib chiqarishi 
kichik yer silkinishlar bilan boshlanadi bu esa falaj holatga, asosiy silkinish esa to’liq 
falaj holatga olib keladi. Silkinish kuchi va silkinish oralig’idagi vaqt har-xil 
boladi. Asosiy silkinish kuchi o’ta yuqori bo’lish bilan tavsiflanadi [3]. 
Zilzila 
manbai - bu yer qatlamining ba`zi chuqurlikdagi enyergiyalarni 
harakatga kelish joyi. 
Zilzila 
markazi 
gipotsentr 
yoki 
shartli 
markaz 
deb 
ataladigan 
shartli 
nuqta. Zilzilalar to’satdan boshlanadi, odatda bir necha soniya davom etadi, kuchsiz 
zilzilalar bir necha sekundlik tanaffuslar bilan davom etishi mumkin, kuchsiz 
zilzilalar bir necha kun, hafta va hatto yillarning tanaffuslari bilan davom etishi 
mumkin. Zilzila 
vujudga 
kelgan 
hudud 
bu 
- odamlar, 
hayvonlar 
va 
o’simliklarning shikastlanishi va nobud bo’lishi bilan birga, binolarni-inshootlarni 
vayronagarchiliklarga olib kelgan joydir. Barcha zilzilalar odatda uchta parametr 
bilan tavsiflanadi: zilzila o’chog’i chuqurligi; magnituda (yer sikinishining umumiy 
enyrgiyasini tavsiflaydi); er yuzasida energiyaning harakatga kelish oralig’i. Zilzila 
manbasining chuqurligiga qarab, ular normal (manbaning chuqurligi 0-70 km), oraliq 
(70-300 km) va chuqur markaz (300-700 km) ga bo’linadi. Xavfli 5-300 km va eng 
xavfli 
bosh 
chuqurligi 
bilan 
zilzilalar 
bo’ladi - 10-100 
km 
chuqurlikda. Yerni silkinishining asosiy xususiyatlaridan biri bu harakatga kelgan 
energiya. Seysmik to’lqinlarning energiyasi (yoki kattaligi) soatiga bir necha 
megavattdan yuzlab, millionlab, million kilovattgacha (yoki10
20
kVt/s). Qulaylik 
uchun zilzila energiyasi belgilari logarifmidan foydalaniladi, masalan: log10 = 
1; lg10
2
= 2; lg10
3 
= 3; lg10
4 
= 4 va boshqalar. 1935 yilda amerikalik olim C.Rixter 
epitsentrdan 100 km masofada seysmografning otuvchisi 1 mkm ga siljigan zilzila 
energiyasini tavsiflash uchun bunday energiya olishni taklif qildi. Shunday qilib, 
zilzila energiyasi epitsentrdan standartgacha bo’lgan har qanday masofada 
o’lchanadigan seysmik to’lqinlar amplitudasining nisbati o’nlik logarifmi sifatida 
aniqlanadi. Ushbu nisbatning 10 birlikka o’zgarishi 1 ballning shkalasi o’zgarishiga 
to’g’ri keladi (uni 1 bo’lakkga oshirish tuproqdagi silkinish amplitudasini o’n baravar 
oshirish va zilzila energiyasini 30 martaga oshirishni anglatadi.) Masalan, zilzila 

---

67 
kattaligi 300000, standart 10ga teng demak, 0 dan 9 gacha bo’lgan Rixter 
shkalasi (300,000\10)= log 30,000=4.48.
1900-1950 yillarda o’tkazilgan kuzatuvlar bu shkala bo’yicha eng yuqori ball 
1906 yilda Kolumbiyada qayd etilganligini ko’rsatdi - 8,6 ball, [4]. Bir qator Evropa 
mamlakatlarida, Rixter shkalasi bilan bir qatorda, zilzilalarning kuchini uning 
oqibatlariga qarab tavsiflovchi o’n ikki ballik shkala MSK-64 (uning mualliflarining 
ismlarining birinchi harflari bilan nomlangan: Medvedev, Sponhever, Karnik) 
qo’llaniladi. Ushbu o’lchov 1964 yildan beri qollaniladi.
MSC-64 va Rixter shkalasi 
o’rtasidagi munosabatlar 1.2-jadvalda keltirilgan. 
1.2-jadval 
MSC-64 shkalasi va Rixter shkalasi o’rtasidagi bog’liqlik, [4].