|
Dunyoda va O'zbekistonda zilzila xavflari: zilzilani kelib chiqish manbayi,
ta'sir qiluvchi omillar, oqibatlari va bashorat qilish
Aliboyev M.A., Qobulova N.J., Xojiyev A. (Andijon mashinasozlik instituti)
Dunyoda har yili yuzdan oshiq zilzilalar yuz beradi, bu turli xil
vayronagarchiliklarga olib keladi. Tabiiy ofatlar orasida zilzilalar, ularning halokatli
oqibatlari mislsizdir. Zilzilalar qurbonlar va iqtisodiy ziyon soni bo’yicha birinchi
o’rinda turadi. Zilzila eng yomon tabiiy hodisalardan biridir. Bu er yuzasida
tebranishni keltirib chiqaradi va quyidagilar bilan birga keladi.
Bino va inshoatlarni to’la buzilishi yoki qisman buzilishi.
Yo’llar, quvurlar, ko’priklar, elektr uzatish liniyalari,kanalizatsiya va aloqa
uzatish vositalaridan talofat ko’rish.
Tog’li hududlarda suv toshqini, yer qatlamini ko’chishi, tosh va loyqalar,
ag’darilish va suv toshqinlari vujudga kelishi.
Zilzila kutilmaganda, ogohlantirishsiz sodir bo’ladi; va asosiy zarbaning
davomiyligi bir necha soniyadan oshmasa ham, uning oqibatlari har qanday talofatlar
ta`siridan yomonroqdir. Zilzila, seysmik xavf manbai sifatida, asosan tabiatda
uchraydi. Zilzilalarning sabablari er qobig’idagi dinamik jarayonlar bilan
bog’liq. Ular sayyoramizning tuzilishiga bog’liqdir. Er Quyosh tizimining sayyorasi
bo’lib, u Er sayyoralari guruhining eng kattasidir. U 4,6 milliard yil oldin
shakllangan. Uning massasi 5,98
10
kg, diametri 12756 km, zichligi 5510 kg /
m. Uning orbitasida o’rtacha tezligi 29,765 km/s. Quyosh atrofida aylanish
davri 365,24
kun. Yer
o’qining
egilishi burchagi
o’z
oqiga
nisbatan
quyidagicha:66
,
33
,
22 ”. O’z o’qi bo’yicha aylanish davri 23 soat 56 daqiqa 4,1
soniyani tashkil qiladi. Er ellipsoidga yaqin shaklga ega, u qutblarda tekislanadi va
ekvatorial zonada cho’zilib, geoid deb ataladi .
Quyosh tizimida odam yashay oladigan boshqa sayyora yo’q. Tirik jonzotlar
tanalari hayotining zaruriy sharti, bu tirik mavjudotlarning nafas olishiga imkon
beradigan va sayyoramizni kosmosdan keladigan qisqa to’lqinli nurlanishdan
himoya qiladigan atmosferaning mavjudligidir. Erning Quyosh tizimidagi holati,
uning kattaligi va zich massasi o’ziga xos turdagi atmosferaning paydo bo’lishiga
64
olib keldi, shuning uchun bunday nurlanish Yerga tahdid solmaydi, chunki u
yuqori atmosferada ozon kamariga singib ketadi [1].
Er yuzida tektonik jarayonlar faol ravishda sodir bo’lmoqda, bu
sayyoramizning hayotiy faoliyati va rivojlanishining belgisi hisoblanadi, chunki
zilzilalar va vulqonlarning otilishi paytida yer va atmosfera, gidrosfera va litosfyera
hukmronlik qiladigan sayyora yuzasi o’rtasida faol moddalar va energiya
almashinuvi sodir bo’ladi. Sirt relefi turlari umuman olganda, er yuzining relefi ikki
yarim sharning global shimoli va janubini tavsiflaydi. Ulardan biri - suv bilan
to’ldirilgan ulkan bo’shliq - okeanlar. Qolgan yarim sharda qit’alarni tashkil etuvchi
er qobig’i yuqoriga yig’ilgan.
Er qobig’idagi jarayonlarning dinamikasini tushuntiradigan zamonaviy
zaminshunoslik o’z bilimlarini neo-harakatchanlik nazariyasi, ya’ni litosfera
plitalarining
tektonikasiga
asoslangan
qit’a
siljish
nazariyasi
asosida
qurmoqda. Ushbu nazariyaga ko’ra, er qobig'ining yuqori qatlami (litosfera) o’n
beshga yaqin temir plitalardan iborat, ularning 6-7tasini kattaligi katta bo’lib, ular
to’qnashishi, bir-birining ostiga tushib ketishi va boshqasini ustiga chiqishi
mumkin. Ushbu plitalar asta-sekin suzadilar va gorizontal ravishda harakatlanib,
sayyoramiz mantiyasining issiq, plastik qatlamida - litosferada qit’alar plitalar bilan
ham harakatlanishi mumkin. Aynan shu mexanizm orqali yer yuzasi gidrostatik
muvozanatga yaqin holatga keltiriladi.
Neo-harakatchanlik nazariyasining paydo bo’lishi XX asrning 60-yillarida
okeanlar tubida o’n minglab kilometrga cho’zilgan median tog’ tizmalari zanjiri
kashf etilishi bilan bog’liq. Okean tubining rel`efi materik relefidan farqli o’laroq
paydobo’ldi. Markaziy okean tizmalarining qismlari bo’ylab kon`yon zonalari deb
ataladigan yoriqlar uzayadi, ular orqali materiyaning yangi massalari kuchli oqimlar
shaklida chiqadi. Ular ildizini bir-biridan ajratib turadi va uni doimiy yangilanish
jarayonida hosil qiladi. Ammo, agar sirtning asosiy ishtirokchilari tizma bo’ylab
o’ssa va er yuzining mavjudligi davomida uning maydoni o’zgarmasa, unda sirtni
yo’q qilish zonalari bo’lishi kerak. Bunday zonalar mavjud, bular subduktsiya
zonalari - chuqur dengiz okeanlari xandaqlari, bu erda (masalan, Kuril va Marian
yoylari) yoki materikning chekkasida (masalan, Yaponiya qit’alari bilan er
qobig’ining plitalari Xitoy platformasiga qarab siljiydi va uning ostida
harakatlanadi). Ushbu zonalar seysmik va vulkanik faollik bilan ajralib
turadi. Shunday qilib, o'rtaga yaqin okean tizmalari, litosfera plitalari bir-biriga qarshi
surilib, mantiya tomonidan suriladi. Plitalar bir-biri bilan to’qnashgan joyda qatlam
tuzilmalar paydo bo’ladi. Yer qatlamlarining zichligi bo’yicha tabaqalanishi
mantiyada qandaydir enyrgiya hosil bo’lishiga olib keladi. Ushbu enyrgiyalar global
plitalarni okeanlardan chiqib ketuvchi qit'alarni siljishiga olib keladi. Har doim
neytral, geologik jihatdan muhim deb hisoblangan okeanlarning tubi qit’alar hayotini
baham ko’radigan tirik ekan.
Er, Quyosh tizimining sayyoralari boshqa sayyoralaridan farqli o’laroq, kuchli
magnit maydonga ega, bu uning geologik tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari bilan
bog’liq. Erning ichki qismini seysmik to’lqinlar bilan joylashi natijasida uning qobiq
tuzilishi
va
kimyoviy
tarkibiga
ega
ekanligi
aniqlandi. Uchta
asosiy,
markazlashtirilgan joylar bor: qobiq, mantiya va yadro. O’z navbatida yadro va
65
mantiya
fizik-kimyoviy
xususiyatlar bilan ajralib turadigan qo’shimcha
chig’anoqlarga bo’linadi. Erning har bir qobig’i ma’lum bir avtonomiyaga ega
bo’lgan va o’zining ichki va rivojlanish qonuniyatlariga ega bo’lgan ochiq tizimdir ,
ammo ayni paytda ular bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir.
Yadro Yer geoidining markaziy qismini egallaydi va ikki qismga
bo’linadi. Ichki yadro 5120-6371 km chuqurlikda
qattiq holatda bo’lib, tashqi suyuq yadro bilan
o’ralgan , suyuq fazaga kirib, 2920-4980 km
chuqurlikka ega (1.1-rasm). Ichki va tashqi
yadrolar o’rtasida aniq chegara yo’q, ular 4980-
5120 km chuqurlikda o’tish zonasi bilan
ajratilgan. Ichki yadro temir (80%) va nikeldan
(20%) iborat bo’lib, bu temir meteoritlarini tark
etishga o’xshaydi. Bu qotishma, erning ichki
bosimi bilan, taxminan 4500 C
o
haroratga ega
bo’lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
