Ўзбекистон Республикаси Фуқаро муҳофазаси институти

Dunyoda va O'zbekistonda zilzila xavflari: zilzilani kelib chiqish manbayi,
ta'sir qiluvchi omillar, oqibatlari va bashorat qilish
Aliboyev M.A., Qobulova N.J., Xojiyev A. (Andijon mashinasozlik instituti) 
Dunyoda har yili yuzdan oshiq zilzilalar yuz beradi, bu turli xil 
vayronagarchiliklarga olib keladi. Tabiiy ofatlar orasida zilzilalar, ularning halokatli 
oqibatlari mislsizdir. Zilzilalar qurbonlar va iqtisodiy ziyon soni bo’yicha birinchi 
o’rinda turadi. Zilzila eng yomon tabiiy hodisalardan biridir. Bu er yuzasida 
tebranishni keltirib chiqaradi va quyidagilar bilan birga keladi. 

Bino va inshoatlarni to’la buzilishi yoki qisman buzilishi.

Yo’llar, quvurlar, ko’priklar, elektr uzatish liniyalari,kanalizatsiya va aloqa 
uzatish vositalaridan talofat ko’rish. 

Tog’li hududlarda suv toshqini, yer qatlamini ko’chishi, tosh va loyqalar, 
ag’darilish va suv toshqinlari vujudga kelishi.
Zilzila kutilmaganda, ogohlantirishsiz sodir bo’ladi; va asosiy zarbaning 
davomiyligi bir necha soniyadan oshmasa ham, uning oqibatlari har qanday talofatlar 
ta`siridan yomonroqdir. Zilzila, seysmik xavf manbai sifatida, asosan tabiatda 
uchraydi. Zilzilalarning sabablari er qobig’idagi dinamik jarayonlar bilan 
bog’liq. Ular sayyoramizning tuzilishiga bog’liqdir. Er Quyosh tizimining sayyorasi 
bo’lib, u Er sayyoralari guruhining eng kattasidir. U 4,6 milliard yil oldin 
shakllangan. Uning massasi 5,98
10
kg, diametri 12756 km, zichligi 5510 kg / 
m. Uning orbitasida o’rtacha tezligi 29,765 km/s. Quyosh atrofida aylanish 
davri 365,24 
kun. Yer 
o’qining 
egilishi burchagi 
o’z 
oqiga 
nisbatan 
quyidagicha:66 
, 
33 
, 
22 ”. O’z o’qi bo’yicha aylanish davri 23 soat 56 daqiqa 4,1 
soniyani tashkil qiladi. Er ellipsoidga yaqin shaklga ega, u qutblarda tekislanadi va 
ekvatorial zonada cho’zilib, geoid deb ataladi . 
Quyosh tizimida odam yashay oladigan boshqa sayyora yo’q. Tirik jonzotlar 
tanalari hayotining zaruriy sharti, bu tirik mavjudotlarning nafas olishiga imkon 
beradigan va sayyoramizni kosmosdan keladigan qisqa to’lqinli nurlanishdan
himoya qiladigan atmosferaning mavjudligidir. Erning Quyosh tizimidagi holati, 
uning kattaligi va zich massasi o’ziga xos turdagi atmosferaning paydo bo’lishiga 

---

64 
olib keldi, shuning uchun bunday nurlanish Yerga tahdid solmaydi, chunki u 
yuqori atmosferada ozon kamariga singib ketadi [1]. 
Er yuzida tektonik jarayonlar faol ravishda sodir bo’lmoqda, bu 
sayyoramizning hayotiy faoliyati va rivojlanishining belgisi hisoblanadi, chunki 
zilzilalar va vulqonlarning otilishi paytida yer va atmosfera, gidrosfera va litosfyera 
hukmronlik qiladigan sayyora yuzasi o’rtasida faol moddalar va energiya 
almashinuvi sodir bo’ladi. Sirt relefi turlari umuman olganda, er yuzining relefi ikki 
yarim sharning global shimoli va janubini tavsiflaydi. Ulardan biri - suv bilan 
to’ldirilgan ulkan bo’shliq - okeanlar. Qolgan yarim sharda qit’alarni tashkil etuvchi 
er qobig’i yuqoriga yig’ilgan. 
Er qobig’idagi jarayonlarning dinamikasini tushuntiradigan zamonaviy 
zaminshunoslik o’z bilimlarini neo-harakatchanlik nazariyasi, ya’ni litosfera 
plitalarining 
tektonikasiga 
asoslangan 
qit’a 
siljish 
nazariyasi 
asosida 
qurmoqda. Ushbu nazariyaga ko’ra, er qobig'ining yuqori qatlami (litosfera) o’n 
beshga yaqin temir plitalardan iborat, ularning 6-7tasini kattaligi katta bo’lib, ular 
to’qnashishi, bir-birining ostiga tushib ketishi va boshqasini ustiga chiqishi 
mumkin. Ushbu plitalar asta-sekin suzadilar va gorizontal ravishda harakatlanib, 
sayyoramiz mantiyasining issiq, plastik qatlamida - litosferada qit’alar plitalar bilan 
ham harakatlanishi mumkin. Aynan shu mexanizm orqali yer yuzasi gidrostatik 
muvozanatga yaqin holatga keltiriladi. 
Neo-harakatchanlik nazariyasining paydo bo’lishi XX asrning 60-yillarida 
okeanlar tubida o’n minglab kilometrga cho’zilgan median tog’ tizmalari zanjiri 
kashf etilishi bilan bog’liq. Okean tubining rel`efi materik relefidan farqli o’laroq 
paydobo’ldi. Markaziy okean tizmalarining qismlari bo’ylab kon`yon zonalari deb 
ataladigan yoriqlar uzayadi, ular orqali materiyaning yangi massalari kuchli oqimlar 
shaklida chiqadi. Ular ildizini bir-biridan ajratib turadi va uni doimiy yangilanish 
jarayonida hosil qiladi. Ammo, agar sirtning asosiy ishtirokchilari tizma bo’ylab 
o’ssa va er yuzining mavjudligi davomida uning maydoni o’zgarmasa, unda sirtni 
yo’q qilish zonalari bo’lishi kerak. Bunday zonalar mavjud, bular subduktsiya 
zonalari - chuqur dengiz okeanlari xandaqlari, bu erda (masalan, Kuril va Marian 
yoylari) yoki materikning chekkasida (masalan, Yaponiya qit’alari bilan er 
qobig’ining plitalari Xitoy platformasiga qarab siljiydi va uning ostida 
harakatlanadi). Ushbu zonalar seysmik va vulkanik faollik bilan ajralib 
turadi. Shunday qilib, o'rtaga yaqin okean tizmalari, litosfera plitalari bir-biriga qarshi 
surilib, mantiya tomonidan suriladi. Plitalar bir-biri bilan to’qnashgan joyda qatlam 
tuzilmalar paydo bo’ladi. Yer qatlamlarining zichligi bo’yicha tabaqalanishi 
mantiyada qandaydir enyrgiya hosil bo’lishiga olib keladi. Ushbu enyrgiyalar global 
plitalarni okeanlardan chiqib ketuvchi qit'alarni siljishiga olib keladi. Har doim 
neytral, geologik jihatdan muhim deb hisoblangan okeanlarning tubi qit’alar hayotini 
baham ko’radigan tirik ekan. 
Er, Quyosh tizimining sayyoralari boshqa sayyoralaridan farqli o’laroq, kuchli 
magnit maydonga ega, bu uning geologik tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari bilan 
bog’liq. Erning ichki qismini seysmik to’lqinlar bilan joylashi natijasida uning qobiq 
tuzilishi 
va 
kimyoviy 
tarkibiga 
ega 
ekanligi 
aniqlandi. Uchta 
asosiy, 
markazlashtirilgan joylar bor: qobiq, mantiya va yadro. O’z navbatida yadro va 

---

65 
mantiya 
fizik-kimyoviy 
xususiyatlar bilan ajralib turadigan qo’shimcha 
chig’anoqlarga bo’linadi. Erning har bir qobig’i ma’lum bir avtonomiyaga ega 
bo’lgan va o’zining ichki va rivojlanish qonuniyatlariga ega bo’lgan ochiq tizimdir , 
ammo ayni paytda ular bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. 
Yadro Yer geoidining markaziy qismini egallaydi va ikki qismga 
bo’linadi. Ichki yadro 5120-6371 km chuqurlikda 
qattiq holatda bo’lib, tashqi suyuq yadro bilan 
o’ralgan , suyuq fazaga kirib, 2920-4980 km 
chuqurlikka ega (1.1-rasm). Ichki va tashqi 
yadrolar o’rtasida aniq chegara yo’q, ular 4980-
5120 km chuqurlikda o’tish zonasi bilan 
ajratilgan. Ichki yadro temir (80%) va nikeldan 
(20%) iborat bo’lib, bu temir meteoritlarini tark 
etishga o’xshaydi. Bu qotishma, erning ichki 
bosimi bilan, taxminan 4500 C
o
haroratga ega 
bo’lishi kerak.