|
САБАБИЯТ (лот. сausa – сабаб) – ҳодисаларнинг генетик алоқадорлигини ифодалайдиган фалсафий категория бўлиб, борлиқда юз бераётган ҳодиса ва жараёнларни сабаб ва оқибатнинг номоён бўлишида деб билади. Сабабият (Детерминизм) ўз ичига сабабий асос, шарт – шароит, сабаб ва оқибат кабиларни ўз ичига олади. Сабабни ҳам тўлиқ ва ўзига ҳос кабиларга ажратиш мумкин. Тўлиқ сабаб, бу – барча шароитларнинг мажмуни бўлиб, шароитлар мавжуд бўлганда, натижа заруран бошланади. Ўзига хос сабаб, бу––бир анча шароитлар мажмуи бўлиб, бу шароитларнинг юз бериши (айни вазиятда, натижа бошланишидан олдин бор бўлган ва сабабнинг амал қилиш шартларини ташкил этадиган, кўпгина бошқа шароитлар мавжуд бўлганда) натижанинг юз беришига олиб боради. Маълум бўлишича, тўлиқ сабабни фақат нисбатан оддий ҳоллардагина аниқлаш мумкин. Одатда илмий тадқиқот муайян ҳодисанинг ўзига хос сабабларини очиб беришга қаратилган бўлади.
Замонавий фанининг ривожланиши сабаб ва оқибат алоқадорлигининг илгари маълум бўлган шаклларини мутлақлаштиришни рад этиб, уларнинг хилма–хил табиатини очиб бермоқда. Бу ҳол айниқса замонавий квант физикасида яққол намоён бўлмоқда, чунки унда макроскопик жисмнинг микрообъект билан ўзаро таъсири натижасининг бир хилда қимматли эмаслигининг эмпирик далили билан с.нинг анъанавий тушунчасига кўра, бир хил сабаблар, бир хил шароитда, бир хил натижалар билан бирга келади. Бунинг маъноси шуки, ё биз микрооламда статистик с. амалга ошаётганлигини ва бир хил шароитда, бир хил микрообъектлар, маълум доирада ўзини турлича тутишини эътироф қилмоғимиз лозим ёки макрожисм билан микрообъектнинг ўзаро таъсири натижасининг бир хилда қимматли эмаслиги, материянинг чуқурроқ даражаларида, макрожисм ҳолатининг вариациялари билан изоҳлаб берилади, деб умид қилмоғимиз лозим.
Ҳозирги вақтда бу масала мунозара қилинмоқда, лекин олимларнинг кўпчилиги биринчи қарорга мой.лик кўрсатмоқда. Замонавий фанда сабабий боғланишларнинг математик шаклдаги инъикоси муҳим аҳамиятга эгадир. Объект хоссаларига ва инсон билишининг хусусиятларига қараб, с. бир хилда қимматли (динамик) қонунлар шаклида ҳам статистик қонунлар формасида ҳам ифодаланиши мумкин. Билиш материянинг ич–ичига кириб борган сари объектларнинг механик ҳаракатини тасвирлашда статистик услубларнинг ва физик жараёнларни тасвирлашда, бир хилда қимматли қонунларнинг (сақланиш қонунларининг) аҳамияти ошиб боради. С. категорияси илмий тадқиқотнинг етакчи тушунчаларидан бири бўлиб, бу илмий тадқиқот пироварида ҳамиша асосий сабабий қарамликларни очиб беришга қаратилгандир (детерминизм ва индетерминизм).
САНКЬХЯ – эрамиздан аввалги VI аср охири – V аср бошларида, Ҳиндистонда юзага келган фалсафий мактаб. Унинг асосчиси донишманд Капила ҳисобланади. Донишманд Капила "Санкьхя Сутра" номли асар ёзган. Лекин бу асар бизгача етиб келмаган. Бизгача фақат эрамизнинг V–VI асрларида яшаган Ишвара Мишр ёзиб қолдирган "Санкьхя Кариа" асари етиб келган. Бу фалсафий мактаб билиш манбаларидан бири деб Ведаларни тан олган. Санкьхя фалсафий мактабнинг таълимотига кўра, дунёнинг асосида "пракрити" (материя) бўлиб, у абадий ва бир бутундир. Пракритининг ҳаракати ҳам абадийдир. Пракрити сабабга эга эмас. Пракритининг на боши на охири бор. Бу фалсафий мактаб сабаб ва оқибат категориясига катта эътибор қаратган. Ҳар қандай нарса ва ҳодиса, сабаб ва оқибат орқали содир бўлади. Нарса ва ҳодиса ўзининг оқибатига эга. Оқибат сабабнинг ичида яширинган бўлади.
Пракрити учта кучдан иборат, деб таъкидланади. 1). Саттв – имкониятдаги онг. 2). Рожас – ҳаракат манбаи. 3). Тамас – ҳаракатни сусайтирувчи куч. Бу учта куч турли нарса ва ҳодисаларда муайян пропорцияда мавжуддир. Санкьхячилар фикрича, ҳиссий якка–якка нарсалар мавжуд. Оламда материядан ташқари "пуруша" (онг) ҳам мавжуд. Пуруша пассив, пракрити эса фаолдир. Пракрити – ҳаракат жараёни оламда пайдо бўладиган нарса ва ҳодисалар пракрити ва пуруша бирикишида мавжуддир.
САРТР Ж.П. (1905–1980) – франциялик файласуф, экзистенциализм мактабининг йирик вакилликларидан бири. У ўзининг асарларида немис файласуфлари – Э.Гуссерль, М.Хайдаггер қарашларини ривожлантирган. Сартр ўз қарашларида борлиқнинг маъноси ва моҳиятини аниқ кўрсатишга интилади. Асосий асарларидан бири – "Борлиқ ва ҳеч нарса" номли асарида инсон борлиқ даҳшатига қарама–қарши қилиб қўй.ади. Фақат ўз қобилиятига ишониши боис ўзини эркин тута олади, ўзининг кимлигини англашга, нарсадан эса ҳеч нарсага айланишига ишонч ҳосил қилади. Яратилган, билишган ҳеч нарса бу фақат инсон эркинлиги улуворлигининг белгиси, рамзи. Ана шу фикрларга кўра, инсон нафақат ҳайвонлардан бошқа мавжудотлардан ҳам ўзининг «ҳеч нарсаси» билан устун туради. Мана шу туфайли инсон ҳаёт даҳшатларидан узоқроқ бўлади, лекин "ҳеч нарса", "борлиқ" каби самарали тушунча деб айтиб бўлмаслигини ҳам алоҳида таъкидлайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
