Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

РОЗИЙ ФАХРИДДИН Имом Фахриддин Умар Розий (1148–1210) йирик илоҳиётчи ва ҳуқуқшунос олимдир. У тириклик вақтидаёқ "Имом" ва "Фахриддин" ("Дин фахри") фахрий унворларини олган. У Рай шаҳрида туғилган. Лекин, бир неча йиллар давомида Бухорода, кўп йиллар эса Хиротда яшайди. У Форобий ва Ибн Сино асарларини чуқур ўрганади. Ибн Синонинг асарларига шарҳлар ёзади. Мантиқ, фалсафа, табобат, психология, ҳуқуқшунослик ва б. фанлар соҳасида муҳим асарлар ёзган. Р.Ф. қаерда бўлмасин, мунозаралар уюштирар, ўзининг қизғин бахслари билан уларда иштирок этар, ўз мухолифларининг турли фалсафий ҳамда илоҳиётчилик қарашларига фикр - мулаҳазаларини баён қилар эди.
Р.Ф. илмий мактаб яратиш ташаббускорларидан бўлган ва бу мактабнинг раҳбари бўлган. Унинг дунёқараши ҳақида ўрта аср муаллифлари турли қарама–қарши фикрларни баён қилганлар. Баъзилари уни муътазилийлар тарафдори, деб таъкиласалар, бошқалар уни мутакаллимлар тарафдори, деб ҳисоблаганлар. Аслида у ҳар иккаласига нисбатан ҳам мустақил нуқтаи – назарда турган. Р. Ф. маълум даврларда йирик мутакаллим Абдул Хасан Ашорий таъсирида бўлган. Лекин ҳеч маҳал унинг мутаассиб издоши бўлмаган. Ҳатто, кўпинча м.га қарши чиққан файласуфларнинг қарашларига ҳайриҳоҳлик билдирган. Иккинчи томондан, Розий мўътазилийларнинг айрим фикрларини танқид қилгани билан ҳеч маҳал уларнинг таълимотини бутунлай инкор қилмаган. Ўз қарашларида бутунлай ақл ҳукмларига таянувчи, рационалист сифатида моҳиятан мўътазилийлар билан ҳамфикр бўлган. Шунинг учун кўпинча мўътазилийлар таълимотидан, мутакаллимларни танқид қилишда, ғоявий манба сифатида фойдаланган.
У ўз танқидий фикрлаш усули билан муътазилийлар таълимотидаги рационал ғояларни ўз қарашларига татбиқ қилган. Розий ҳурфикрли мутафаккир бўлган. У ўз фикр ва мулохазаларини етарли далил ҳамда исботлар билан асослаб бера олмайдиган, юзаки, саёз илоҳиётчиларни кескин танқид қилган. Р. Ф. ўзининг мантиққа оид асарлари билан мантиқ фанининг ривожига катта хисса қўшган. Мантиқ сохасида айрим чекланишларга қарамасдан, Ибн Сино мантиқ мактабининг йирик вакилларидан бири бўлган. Буни унинг Ибн Синонинг мантиққа оид энг йирик асари “Китоб ал–шиорат ват–танбехот” ("Йўлланма ва танбех китоби")га ёзган шарҳида аниқ кўриш мумкин.