Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

РАЦИОНАЛИЗМ (лот. Rationalis – онглилик) гносеология ва праксеологиядаги йўналиш. Билиш жараёнида ақлни ҳиссий (сезги, идрок, тасаввур) билишга нисбатан устуворлигини тан олади.
Р.нинг илк тарихий шакли – антик давр натурфалсафасидир. Унинг гносеологик асосларини инсоннинг ҳиссиётлари ҳар доим унга объектив ҳодиса ва жараёнлар тўғрисида тўғри маълумотлар бера олмайди, деб таъкидлаш ташкил этади.
Р. тушунчаси илмий тафаккур тараққиёти ва ижтимоий ҳаётдаги турли хил ўзгаришлар таъсирида ўзгарди ва шунга мос турли шаклларга эга бўлиб борди.
1. Онтологияда р. борлиқда маълум шаклга эга барқарор, қайта тикланадиган оддий ва улар ўртасидаги муносабатлар системаи мавжуд, деб қарайдиган таълимот бўлиб, у мазкур системани баҳолаш, назорат қилиш ва таъсир кўрсатиш имконини беради. Р.нинг моҳияти, фалсафанинг қуйидаги категориялари орқали, очиб берилади. Улар моҳият – ҳодиса, сабаб – оқибат, нарса – хусусият, сифат – сон ва ҳ.к.
2. Гносеологияда р. кенг ва тор маънода тушунилади. Кенг маънода у иррационализмга қарши, деб қаралади. Бунда р. онг ва билишни ҳам маълум система, деб қарашга имкон берадиган таълимот сифатида қўлланилади. Онгда барқарор, қайта тикланувчи, оддий ва улар ўртасидаги алоқалар сифатида сўз ва тил мантиқ меъёрлари орқали намоён бўлади. Билимда р. рационаллик меъёрлари орқали намоён бўлади.
Тор маънода р. эмпиризм ва сенсуализмга қарши, деб қаралади. Бунда р. бизнинг онгимизда шундай билим мавжудки, уни эмпирик маълумотлардан келиб чиққан ва улар билан дедукцияланган, деб бўлмайди, деган қоидага асосланади.
Бундан ташқари, оламда фаолият кўрсатиш учун инсон дастлабки билимга эга бўлмоғи лозим, бу билим барқарор,умумий, зарурий шунингдек оқилона бўлмоғи лозим.
Тор маънодаги р. тарафдорлари сифатида Платон, Форобий, Ибн Сино, Августин, Декарт, Кант, Поппер ва б. файласуфларни кўрсатиб ўтиш мумкин.


РЕВОЛЮЦИЯ (лотин. "revolutio" – тўнтариш, бурилиш) – табиат, жамият ёки билиш жараёнида бирон–бир нарса, ҳодисада содир бўладиган чуқур сифат ўзгариши ва ривожланишни ифодалайдиган тушунча. Революция табиатда, мас., геологик тузилмаларда, билиш жараёнида, илм ва техника соҳасида содир бўладиган, сифат ўзгаришлари тарзида намоён бўлади.
Инсоният тарихий тараққиётида бир қанча: илмий–саноат, техник, маданий, илмий–техник революциялар содир бўлган. Революция атамасидан кўпроқ ижтимоий ҳодисаларда содир бўладиган, туб сифат ўзгаришларни ифодалаш учун фойдаланилди. Бунда революция тушунчаси жамият ҳаётида содир бўладиган, "сакрашни", бир сифат ҳолатидан бошқа сифат ҳолатига ўтишни ифодалайди.