Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

– gan
ўрнига ўғуз гуруҳининг классификацион белгиси бўлган 
– miš 
қўшимчасини ҳамда сўз бошида 
m 
товуши ўрнига 
b 
товушини ишлатиш характерлидир. 
Мисол учун: 
Men – ben, mӓngü – bӓngü
. Тилшунос олим Н.А. Баскаков фикрича, ўғуз тиллар 
гуруҳи келиб чиқиши ғарбий ва қисман шарқий турклар қабилалари билан боғлиқ бўлган 
ўғузлар (VIII-XIII асрлар) ва салжуқ турклари (XI-XII аср) муҳитида шаклланиб ва уларнинг
тўғридан-тўғри авлодлари ҳисобланган туркман, озарбайжон, Туркия турклари, гагаузлар, 
ўзбеклар таркибидаги ўғуз шеваси вакиллари ва бошқаларда қадимги ўғуз тилининг 
хусусиятларини бугунги кунгача сақлаб келмоқда. Кейинги йилларда Россияда чоп этилган 
туркий тиллар бўйича умумлаштирувчи ишларда, жумладан, “Сравнительно-историческая 
грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции” монографиясида қайд 
қилинишича, морфологик лингвостатистика таҳлили натижаси шуни кўрсатадики, Иккинчи 
Турк хоқонлигининг парчалангач ўғуз гуруҳининг умумтуркий тилдан ажралиши юз берган ва 
бу жараён VIII асрнинг 40-йилларига тўғри келади. Бу бевосита қисман ўғуз ва уйғур 
қабилаларининг Ганьсу ҳудуди ва Ўрхун дарёси бўйига миграцияси билан боғлиқ.
Н.А. Баскаковнинг таъкидлашича, ўғуз гуруҳидаги барча тилларга қуйидаги 
лингвистик хусусиятлар характерлидир: 
1. фонетик структурада:
а) бошқа туркий тиллардан фарқли ўлароқ, саккиз қисқа унли мавжудлиги;

---

208 
б) қўшимчаларда тор лабланган унлилар мавжудлиги, масалан, 
йариқ
ўрнига
йаруқ
“ёруғ”;
в) 
бег
“бек”, 
дағ
“тоғ” каби сўзларнинг охиридаги 
г
ва 
ғ
товушларининг сақланиши ва 
баъзи қўшимчаларни уларнинг тушиб қолиши, мисол учун, 
келген
ўрнига
 гелен
“келган”, 
алған
ўрнига
 алан
“олган” ва ҳоказо; 
г) бошланғич 
т 
ва 
к/қ
ундошларининг жаранглилашуви, мисол учун: 
көр
- ўрнига 
гөр
- 
“кўрмоқ”, 
тил
ўрнига 
дил
; 
д) 
ол
- “бўлмоқ” ўзагида бошланғич 
б
товушининг тушиб қолиши; 
е) баъзи сўзларда тор унли олдида ва улардан сўнг 
й
товушининг тушиб қолиши, 
масалан, 
йир
ўрнига 
ир
“қўшиқ”, 
йит
ўрнига 
ит
“ит, кучук” ва ҳоказо. 
2. Грамматик қурилишда: 
а) қаратқич ва тушум келишикларининг тўлиқ кўрсаткичлари -
ныӊ
/-
ниӊ
ва -
ны
/
ни
кўрсаткичлари билан бирга уларнинг қисқа -
ыӊ/-иӊ
ва 
-ы/и
шакллари мавжудлиги; 
б) ундошдан сўнг бўлган позицияда жўналиш келишиги кўрсаткичининг қисқа шакли 
мавжудлиги, мисол учун, 
адама
“одамга”; 
в) феълда биринчи шахс кўплик соннинг кўрсаткичининг фонетик қисқарган шакли 
мавжудлиги, масалан, 
бэрэрмиз
ўрнига 
бэрэрис
“берамиз”; 
г) истак майлида -
ғу
/
-гу
кўрсаткичи ўрнига -
аси
/
-эси
кўрсаткичини ишлатилиши, 
масалан, 
кэлгу
ўрнига 
кэлэси
“келадиган” ; 
д) 
-мали
/ 
-мэли 
қўшимчали кераклик майли мавжудлиги, 
бармали
“бориши керак”;
е)
 
ўтган сифатдошида 
-
ған/
-
ган қўшимча ўрнига 
-мыш/-миш 
қўшимчасини 
ишлатилиши. 
3. Луғат таркибида бошқа туркий тиллардан фарқ қиладиган сўзлар мавжудлиги. 
Масалан, қуйидаги жадвалда ўғуз тил гуруҳини мисол учун қипчоқ тил гуруҳи билан 
солиштирганда юқорида таъкидланган фикрнинг исботини кўриш мумкин. 
Ўғуз тиллари 
Қипчоқ тиллари 
Ўзбекча