Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

Литература:
1.
Иванов В.В., Малинецкий Г.Г. Цифровая экономика: мифы, реальность, возможности. –М.: 
Российская академия наук, 2017. -63 с. 
2.
Дружинин А.М. Стратегия обмена знаниями в цифровой экономике //Электронный научный 
журнал «Век качества». 2015. №4. 125-138 с.
3.
https:// 
www.adp.com/tools-and-resources/adp-research-institute.aspx
.
ТЕАТРДА НАСРИЙ АСАРЛАРНИ САҲНАЛАШТИРИШНИНГ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК 
МЕЗОНЛАРИ 
Ш.Абдурасулов 
ЎзР ФА Санъатшунослик институти таянч докторанти (PhD). 
[e-mail] 
 
Адабиётнинг муҳим жанрларидан бири – наср театр ривожида катта ўрин тутиб, унинг 
ижтимоий-ғоявий, бадиий-эстетик жиҳатдан шаклланишига жиддий таъсир кўрсатади. 
Қолаверса, бу ҳодиса театрларнинг драматургияга бўлган эҳтиёжини қондириш, 
репертуарларни бадиий-баркамол асарлар билан бойитиш, миллий ва жаҳон адабиётининг сара 
намуналарини кенг тарғиб қилиш имконини беради. 
Насрий асарни саҳналаштириш одатий драматик асарни саҳнага қўйишдан фарқ қилади. 
Драма айнан томоша санъати учун ёзиладиган, театр қонун-қоидаларига мослаштирилган асар, 
наср эса китобхон учун яратилади. Бинобарин, қўлига қалам олган ҳеч бир адиб театрда 
саҳналаштириш учун қисса ёки роман ёзмайди, у аввало китоби ўқувчи орасида муваффақият 
қозонишини, бадиий асар сифатида эътироф этилишини истайди. “Қачонки насрий тил саҳна 
тилига айланса, шубҳасиз, насрий ижод кўп нарса йўқотади. Одатда бундай вазифа билан 
махсус мутахассис – инсценировкачи шуғулланади. У саҳна учун нима керак ёки керак 
эмаслигини яхши билиши лозим” [3.-б. 6.].
Насрий тур ва умуман инсценировкага заруриятнинг энг асосий сабабларидан бири – 
театрда вужудга келувчи драматургия инқирозидан халос бўлиш, репертуар барқарорлигини 
таъминлашдан иборат. Масалан, немис театрида Иоганн Волфганг Гёте, Генрих Фон-Клейст, 
Томас Манн, Эрих Мария Ремарк, Алфред Доблин, Ҳерманн Ҳессе сингари адибларнинг 
асарлари драматургиядаги бўшлиқни тўлдирса, француз театрини Виктор Ҳюго, Оноре де 
Бальзак, Александр Дюма, Марсел Пруст, Стендаль, Гюстав Флобер ижодисиз тасаввур қилиб 
бўлмайди.
Театр бадиий адабиётга мурожаат қилишининг яна бир сабаби – режиссёрлар, саҳна 
арбоблари ўз ижодий кредосини кўрсатиш, дунёқараши, ўй-фикрларига монанд асар топиш 
мақсадида инсценировкадан фойдаланади. Масалан, инглиз режиссёри Питер Брук ижодий 
фаолиятининг сўнгги йилларида илоҳий-фалсафий мавзудаги асарларга эҳтиёж сеза бошлайди 

---

164 
ва Шарқ мумтоз адабиётидан Фаридуддин Атторнинг “Қуш тили” достонини саҳнага олиб 
чиқади.
Инсценировка актёрлик санъатини ривожлантириш, актёрларнинг маҳорат қирраларини 
чархлаш ва кашф этишда ҳам муҳим манба вазифасини бажаради. Бу хусусида В.Немирович-
Данченко шундай ёзади: “Романни саҳнага кўчириш – театр учун доим хатарли кечган. Лекин 
актёр учун бой ижодий материални театр доимо инсценировкадан топади” [2.-б.317.]. Адабий 
асар асосидаги томоша актёрга бадиийятни ҳис қилиш, эҳтиросларини эркин бўшатиш, сўз 
бойлиги ва нутқ маҳоратини ривожлантириш имконини беради. Шунингдек, жаҳон саҳна 
санъатида шундай тажрибалар борки, айрим актёрлар ўзлари севиб мутолаа қилган китоб 
қаҳрамонини театрда ижро этиш учун ўша асарга инсценировка буюртма қилишган. Масалан, 
ХХ аср бошида ижод қилган рус актрисаси М.Г.Савина ўз бенефисини муносиб нишонлаш 
мақсадида театр жамоасидан Лев Толстойнинг “Тирилиш” романини инсценировка қилишни 
сўрайди. Актриса ижодий фаолиятининг етуклик палласи ўз ижро манераси ва феноменини 
яққол кўрсатиш учун ҳам ушбу нодир асарда образ яратишни мақсад қилади. “Тургеневнинг 
қиссалари, Толстой ва Достоевский романлари илк бор рус саҳнасида актёрлик санъати даврида 
ва актёрларнинг ташаббуси билан пайдо бўлди” [4.-б.8.].
Айнан шу ва бошқа омиллар театрни бадиий адабиёт билан чамбарчас боғлаб туради, 
насрий асарларни саҳнага қўйиш ўз долзарблигини йўқотмайди. “Ишонч билан айтиш 
мумкинки, замонавий театр тараққиётида адабиёт муҳим роль ўйнайди. Наср режиссёр 
ёндашувининг янги қирраларини юзага чиқаради ва драматик ҳаракатнинг янги шаклларини 
кўрсатади” [5.-б.94.]. Наср драмага айланиб, саҳнага кўчар экан, томоша санъатининг драматик 
хусусиятлари, спектакль композицияси, мавзу ва жанрига таъсир кўрсатади.
Инсценировка жараёнида эътибор қаратиш лозим бўлган жиҳатлардан яна бири – 
адабиёт ва театр ўртасидаги синтез ҳодисасидир. Ҳар икки санъатнинг бадиий компонентлари, 
ифода воситалари спектакль давомида бир-бирига қоришиб кетади. Насрий асар 
инсценировкада драматургик материалга айлансада, асл манбанинг услуби, оҳанги, тили, 
колорити, ифодаси сезилиб туради. “Роман инсценировка учун бой материал бериши мумкин, 
ҳатто ажойиб романнинг парчалари ҳам оммани мафтун этишга қодир; бироқ 
инсценировканинг театр саҳнасида кенг тарқалишига асосий сабаб мавжуд репертуардаги 
тақчилликни тўлдиришдир” [1.-б.323]. В.Волькенштейннинг ушбу фикридан насрнинг саҳна 
санъати ривожига ижобий таъсир кўрсатишини англаш мумкин.
Наср театрнинг бадиий-эстетик, ижтимоий-ғоявий аҳамиятини кучайтиради, драматик 
манбага бўлган эҳтиёжини қондиради, репертуарларнинг шаклланиши ва давр билан ҳамнафас 
бўлишига кўмак беради. Бинобарин, инсценировканинг илмий-назарий мезонларини ўрганиш, 
наср ва театр алоқаларини тадқиқ этиш театршунослик фанининг муҳим тадқиқот 
объектларидан ҳисобланади.
Замонавий ўзбек драматургияси ва театрининг бадиий-ғоявий пойдеворини 
мустаҳкамлаш, томошабинларнинг маънавий олами, дунёқарашини бойитишга хизмат қилувчи 
саҳна асарлари яратишда насрий адабиётнинг алоҳида ўрни бор. Шу маънода адабиёт ва театр 
ижодкорлари ўртасидаги ҳамкорлик алоқаларини кучайтириш, ўзбек ва жаҳон адабиётининг 
сара намуналарини инсценировка қилиш ва саҳналаштириш келгусида ижобий самара беради.