Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

БЕРУНИЙ АСАРЛАРИДА ШАХС ВА ЖАМИЯТ МУАМОЛАРИНИНГ 
ЁРИТИЛИШИ 
 
Оллаберганова Ш.А., УрДУ ўқитувчиси, 
Эгамбердиева Н.Ж., Хива шаҳридаги 56-сон ИМИ ўқитувчиси 
Абу Райҳон Берунийнинг шахс ва жамият ҳақидаги қарашлари ғоят хилма-хил ва 
жуда қимматли ҳисобланади. Алломанинг ижтимоий фикрларининг қимматли томони 
шундаки, у худди ҳозирги фуқаролик жамияти ғояларига яқин бўлган ўз ғояларини илгари 
суради. Берунийнинг бу қарашлари шарқона демократия тамойилларига жуда ўхшашдир. 
Олим ижтимоий қарашларининг яна бир қизиқарли томони шундаки, у даставвал қомусий 
мутафаккир сифатида илмий тадқиқот усулини ишлаб чиқишга интилган. Ана шу 

---

292 
усулнинг асосий хусусияти ўрганилаѐтган ҳодисаларга тажрибавий, рационалистик 
ѐндашиш бўлиб, унинг энг муҳим талаби – оғишмай ҳақиқатга интилишдан иборат эди. 
Абу Райҳон Беруний ўз ижтимоий қарашлари акс эттирилган махсус асар 
қолдирмаган. Аммо, шунга қарамай, олимнинг кўпгина қомусий асарларида фақатгина 
қимматли тарихий маълумотлар келтирилмаган, балки муаллиф ишнинг боришига қараб у 
ѐки бу ижтимоий масалалар бўйича ўзининг нуқтаи назарини эътироф этишга ѐки улар 
юзасидан танқидий фикрлар айтишга ҳаракат қилган. Бу унинг ижтимоий қарашлари 
тўғрисида хулоса чиқариш имкониятини беради. Беруний илмий фаолиятининг дастлабки 
давриданоқ ижтимоий – тарихий масалаларни катта қизиқиш билан ўргана бошлади. 
Масалан ―Ал- осор ал- боқия‖ асаридан илгари, Берунийнинг ўзи эътироф этишича, ―Оқ 
кийимликлар‖ ва қарматийлар хабарлари ҳақида китоб‖ номли асарларини ѐзган. Мазкур 
асар ўрта аср шарқида энг илғор, тараққийпарвар ижтимоий ҳаракатлардан бири бўлган 
қарматийларга бағишланган.
Беруний шунингдек, Хоразм тарихига оид махсус асар яратган. Байҳақий ундан 
парча ҳам келтирган. Афсуски, унинг тарихий - ижтимоий масалаларга оид асарлари 
бизгача етиб келмаган. Лекин уларнинг мавзусининг ўзиѐқ Берунийнинг қизиқиш 
доирасини ифода этади. Тадқиқотлар натижасида тарихчилар шуни аниқлашдики, Абу 
Райҳон Беруний ўз даврининг йирик сиѐсий арбоби ҳам бўлган [Мўминов: 70]. 
Тўғри, Беруний Фаробий каби ўзининг ижтимоий қарашлари бўйича бир бутун 
яхлит ижтимоий таълимот яратмаган. Бироқ унинг фикр-мулоҳазалари ва умумлашмалари 
шунинг учун ҳам қимматлики, олимнинг фикрлари, бир томондан, Ўрта Осиѐ, қадимги 
юнон ва ҳинд мутафаккирларининг илғор ананаларини ижодий ривожлантирган бўлса, 
иккинчи томондан, етуклиги ва тафаккур доирасининг кенглигидан далолат беради. 
Гарчанд Қуръони каримдан мисоллар келтирган бўлса ҳам Беруний фикрларининг 
мазмуни тарихий холислик ва аниқликка асосланган.
Даврнинг ўзига хос хусусияти, ўша даврдаги ижтимоий шарт – шароит динни 
ижтимоий ҳаѐтнинг турли соҳасига киришига, диний ақидаларга риоя қилишга мажбур 
қилди. Беруний томонидан ―сабабларнинг сабаби‖ – инсон ва инсоният жамиятининг 
юзага келиши масаласининг қўйилиши диққатга сазовордир, ―Қадимги тарихларнинг энг 
аввалгиси ва энг машҳури бу башариятнинг бошланишидир. Китоб аҳллари бўлмиш 
яҳудийлар, христианлар, оташпарастлар ва бошқа халқлар орасида башариятнинг 
бошланиши ва унинг тарих боши қилиб олиниши хусусида шундай ихтилофлар борки, 
тарихлар ҳақида бу каби хилма- хиллик бўлиши мумкин эмас [Мўминов: 70]. Беруний 
инсон ва кишилик жамияти худо томонидан яратилган деган афсонани чуқур таҳлил 
қилиб, қуйидаги хулосага келади: ―Яратилишнинг бошланиши ва ўтмиш асрлар аҳволи 
орқали билинадиган ҳар бир нарса уйдирма гаплар ва афсоналар билан қоришгандир, 
чунки бу ишлар жуда узоқда қолиб биз билан улар орасида кўп замон ўтиб кетган‖ 
[Беруний, Ўтмиш халқлардан...: 50]. Бу ерда Беруний кишилик жамиятининг пайдо 
бўлиши ҳақида ратсионализм позитсиясида турганини кўрамиз. У бу воқеалар содир 
бўлган давр номаълум, бу ҳақда олим эга бўлган маълумотлар мазкур саволни ечишга 
етарли эмас деб билади; бундай позицияда туришнинг ўзи Берунийнинг бу масалага 
табиий равишда ѐндашганлигидан далолат беради. Ана шу нуқтаи назардан у 
пайғамбарлар ва муқаддас китобларда инсон қандай яратилганлиги тўғрисидаги 
ривоятларни рад этган. Оламнинг мавжудлиги мавзусига келганда Беруний, эҳтимол, у 

---

293 
бир неча минг миллион йиллардан бери мавжуд бўлгандир, деган тахминларни айтган. 
Гарчанд Беруний инсонни пайдо бўлиши масаласида идеалистик позицияда турган бўлса 
ҳам (яъни инсоннинг яратилганлигини эътироф этса ҳам), бироқ унинг кейинг ҳаѐтини 
таърифлашда деистик нуқтаи назардан ѐндашади, яъни илоҳий аралашиш кўмагига деярли 
интилмасди. 
Беруний инсонлар ўртасидаги тафовут борлиги ҳақида гапирар экан, у фақат ташқи 
фарқлар тўғрисида фикр юритган. Лекин кишиларнинг ички тузилиши ва ташкил топиши, 
унинг фикрича, барчада умумийдир. Ана шу нуқтаи назардан у инсон турли аждодлардан 
пайдо бўлган деган эҳтимолни бутунлай рад этди. Инсон Беруний фикрича, ҳайвондан ақл 
билан фарқ қилади [Беруний, Минералогия: 224]. Лекин мутафаккир инсонда ҳайвондан 
тубдан фарқ қиладиган бу хусусият қандай пайдо бўлганлигини табиий йўл билан 
тушунтирмай, худога мурожаат қилиб, инсонни худо азалдан шундай яратган деган. 
Бироқ шунга қарамай, Беруний моддий омиллар ва табиий қонуниятга таянишга интилган 
ҳолда инсоннинг ижтимоий турмуши ҳақида қатор қимматли фикрларни келтиради. У 
инсоннинг жисмоний тузилиши ва бутун ҳаѐтини аниқлашда географик омилнинг роли 
ҳақида ажойиб фикрларни айтган: Одамлар тузилишларининг ранг, сурат, табиат ва 
ахлоқда турлича бўлиши фақатгина насабларнинг турличалигидан эмас балки тупроқ, сув, 
ҳаво ва ер (одам яшайдиган жой)ларнинг турличалигидан ҳамдир. 
Беруний географик омилнинг ролини таҳлил қилишни давом эттириб, ҳатто 
тилларнинг турличалиги ҳам географик шароитларга боғлиқ деб қаради. ―Тилларнинг 
турлича бўлишига сабаб одамларнинг гуруҳларга ажралиб кетиши, бир биридан узоқ 
туриши‖ деган. Беруний бу ўринда тиллар ва уларнинг ранг – баранглиги худо томонидан 
яратилган деган турли илоҳий уйдирмаларни улоқтириб ташлади. Берунийнинг буюклиги 
шундаки, у жамият юзага келиши асосида кишиларнинг моддий эҳтиѐжини кўра олди. 
―Инсон яланғочлиги ва мадорсизлиги туфайли, ҳимоя қилувчи таянчлари бўлмаганлиги 
сабабли бошқалар томонидан мусибат чекарди. Унинг эҳтиѐжини қондира оладиган, 
талабини ҳимоя қиладиган доимий заруратни ҳис этарди‖. ―Эҳтиѐжлар турли туман ва сон 
саноқсиздир. Фақат уларни бир қанча кишилар биргаликда таъминлай олишлари мумкин. 
Бунинг учун кишиларда шаҳар яратиш зарурати туғилади‖. ―Гап шундаки, одам 
эҳтиѐжининг кўплиги, тийилиши камлиги, ҳимоя қилиш қуролига эга бўлмаганлиги ва 
душманнинг кўплиги туфайли, бир бирини ҳимоя қилиш зарурлуги, ўзини ва бошқаларни 
таъмин этишга зарур бўлган бирор ишни бажариш учун ўз қариндош уруғи билан 
жамиятда бирлашишга мажбур бўлган‖, деган хулосага келади [Беруний, Минералогия: 
11]. 
Жамият шундай тузилиши лозимки, у кишиларнинг эҳтиѐжини қондиришга ѐрдам 
берсин, бунинг учун жамиятдаги адолатга амал қилинишини кузатадиган ҳокимлик 
мансаби тайинлансин. Беруний подшолар ―эркин бўйсунишни‖ қўрқув ва зўрлик йўли 
билан бўйсунишга айлантирганликларини қайд этади. Кўпгина ўрта аср мутафаккирлари 
ўзларининг энг эзгу орзу умидларини адолатли шоҳ зиммасига юкладилар ҳукмдорларни 
инсоф ва адолатга даъват этдилар, шу йўл орқали мамлакатда адолат ва тенглик 
ўрнатмоқчи, инсониятни зулм ва истибдоддан халос этмоқчи бўлдилар. Ана шундай 
йўлни Фаробий кейинчалик Навоий ва бошқалар ҳам тутдилар. Уларнинг қаторига 
Беруний ҳам қўшилди. Беруний шундай дейди: ―Давлат ҳокимияти кейинчалик бошқа 
кишиларга нисбатан ҳокимиятга лойиқ кишилар қўлида тўпланиб, авлоддан авлодга мерос 

---

294 
бўлиб ўта бошлайди‖. Подшолик мансаби меросга айланганини кўрган Беруний 
инсоннинг жамиятда тутган ўрни наслнинг қадимийлиги, авлод – аждодларнинг 
хизматлари билан белгиланишига қарши чиқди. ―Шарафли эр бошқаларга дахлдор 
бўлмаган ўзидан бошқа ва ўзидаги анжомлардан бошқа ҳеч нарсага эга эмас‖. Лекин у 
бошқа кишиларнинг бурчини ўзига олиб, уларнинг тинчлиги йўлида машаққатларга дучор 
бўлиши, худо берган нарсалардан қизғанмай эр киши ўзининг илтифотлилиги, сабр – 
тоқати раҳмдиллиги, қатийлиги ҳамда бир вақтда камтарлиги билан, бундай 
хусусиятларга эга бўлган инсон юқори тахтга сазовор бўлиши билан шарафлидир. Инсон 
бундай мансабга ўзининг келиб чиқиши билан таълуқли бўлмаса ҳам унинг уруғининг 
қадимийлигига қараб эмас, балки кўрсатган хизматлари эвазига кўтарилади.
Беруний жамиятни бошқаришда жамият подшога хизмат қилмай балки подшо 
жамиятга хизмат қилиши керак деб тушунган: ―Идора қилиш ва бошқаришнинг моҳияти 
бошлиқ золимлардан азият чекканларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, бировларнинг 
тинчлиги йўлида ўз тинчлигини йўқотишдир. Бу уларнинг оиласини, уларнинг ҳаѐти ва 
мол – мулкини ҳимоя қилиш ва қўриқлаш йўлида бадан чарчашидан иборат. Беруний 
ҳамдардлик билан Марғибдаги бир шаҳар тўғрисида маълумотлар келтириб, у ерда 
давлатни идора қилишлик навбатма – навбат ―Таниқли кишилар билан деҳқонлар 
ўртасида‖ қўлдан – қўлга ўтар экан, дейди. Ўша даврда давлат бошқарилишини шундай 
тушунишнинг ўзи ниҳоятда дадил қадам эди. Подшо айниқса ―яратувчанлик онгига‖ эга 
бўлмоғи хусусан деҳқонлар тўғрисида кўпроқ ғам ейиши керак. ―Подшолик 
деҳқончиликсиз яшай олмайди‖ дейди Беруний. Берунийда яна шундай фикрлар бор: одил 
ҳокимнинг асосий вазифаси оилй ва паст табақалар, кучлилар ва кучсизлар орасида 
тенглик, адолат ўрнатишдан иборатдир. Беруний халқлар ўртасида тўғри муносабатларни 
ўрнатишда халақит берадиган миллий ва диний чегараларга қарши чиқди. 
―Дунѐда айрим одамлар фикрича, - дейди Беруний, - ўз ерларидан бошқа ер йўқ, 
жинсларидан бошқа халқ йўқ, ўз бошлиқларидан бошқа подшоҳлар йўқ, ўзларидагидан 
бошқа илм йўқ ва динларидан бошқа дин йўқдир. Ўзларини юқори тутиб, бемаъни ҳаракат 
қиладилар ва кибрланиб, билимсиз қоладилар. Ўрганган нарсаларига бахиллик қилиб, ўз 
жинсларидан бўлса ҳам ноаҳил кишига ўргатмайдилар [Беруний, Ҳиндистон: 35]. 
Берунийнинг жамият ва инсонга бўлган қарашлари асосида ажойиб фикр ва 
мулоҳазалар, ва албатта юксак гуманизм ғояси ѐтади жамиятда содир бўлаѐтган 
жараѐнларни англаб олиш, моддий омилларнинг жамияат ва инсон ҳаѐтидаги ўрнини 
эътироф этиши катта рол ўйнайди. У ўрта аср давридаги Ўрта Осиѐлик мутафаккирлар 
дунѐқарашида ѐрқин инсонпарварлик ананаларини ишлаб чиқишда катта ҳисса қўшган.