Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

битта қисмига қараб хулоса чиқарган. Улар қисмларнинг ҳусусиятини бутун тизимга 
таалуқли қилиб олган. Тизимларнинг дастлабки тахлили имкон қадар оддий бўлмоғи 
лозим. У ўзида ўрганилаѐтган тизимнинг энг муҳим қисмларини, энг муҳим 
функциялари ва энг муҳим, тизимнинг ички ва ташқи боғлиқликларини 
мужассамлаштирган бўлиши керак. Аммо кейинчаликда аниқроқ тадқиқот қилиш учун 
бундай элементлар сони чегараланган бўлиши лозим. Масалан, 4-5 қисмдан, 2-3 
функциядан ва 4-6 боғлиқликлардан иборат бўлиши, яъни айнан шунда асосийсини 
аниқлаб олиш қобилияти ифодаланган. 
Қандай қилиб асосий қисм ва боғлиқликларни топиш мумкин? 
Тизимнинг асосий функциясини аниқлаш учун бир қатор саволларга жавоб бериш 
керак: нима мақсадда қилинган, нима учун мавжуд, нимага мўлжалланган? Бутун тизим 
ишлашини тушуниш учун қуйидаги саволга жавоб бериш керак: асосий функцияни 
амалга оширишда қайси қисмлар (тизимости тузилмалар) иштирок этаяпти? 
Ушбу қисмлар орасидаги боғлиқликларни аниқланг. 
Ҳақиқатдан шу қисм асосийми ѐки боғлиқлик муҳимми, қандай қилиб аниқлаш 
мумкин? 
Бунинг осон усули мавжуд. Асосий функцияни бажараѐтган қисмларни тизимдан 
ажратиб кўринг. Агар тизим «сочилиб кетса», демак у – асосий қисм. Асосий қисмлар 
орасидаги боғлиқликни олиб ташлаб кўринг, агар тизим «сочилиб кетса», демак у – 
муҳим боғлиқлик. 
Ва, аксинча, агар биз қайсидир қисм ѐки боғлиқликни олиб ташлаганимизда ҳеч 
нима ўзгармадими, демак у асосий қисм ѐки муҳим боғлиқлик эмас. Мисол учун, агар 
«Евгений Онегин» романидан (роман – тизим) Татьяна Ларина (тизимнинг қисми)ни ѐки 
унинг Онегинга муҳаббати (тизимнинг асосий қисмлари орасидаги боғлиқлик)ни олиб 
ташласак, у ҳолда роман барбод бўлади. 
Тизимли ѐндашувни нима учун қўллаш керак? 
1. Оламнинг қандай тузилганлигини билиш ва камроқ хато қилиш учун. 
2. Ҳар қандай тизимни тўғри тадқиқ қилиш учун. Тизимларни тезда ўрганиш, 
вақтни беҳуда майда-чуйда нарсаларга сарфламасдан, лекин асосийсини ўтказиб 
юбормаслик учун. 
3. Турли ўқув объектлар, тушунча, ҳодисаларни тавсифлашда тизимлар, уларнинг 
ҳусусиятлари ва функциялари тўғрисида билимларни қўллай олиш учун. 
4. Тизимларни самарали бошқариш учун. Масалан, кичик гуруҳларда ўқувчилар 
ишни ташкил этишда. 

---

263 
5. Қарорларни қабул қилишнинг сифатини тез равишда кўтариш ва уларни қабул 
қилиш учун сарфланадиган вақтни камайтириш учун. 
6. Кўплаб фанлар илмини бирлаштириш учун. 
7. Илмий дунѐқарашни англаш ва амалиѐтда қўллаш учун. 
8. Турли ахборотлар билан ишлаш учун. 
9. Ва, ниҳоят, тизимлар (ҳодислар, воқеалар) ўзгаришини замон ва маконда 
("ўтмиш-ҳозир-келажак" чизиғида ) тахлил қилиш учун. 
Адабиѐтлар: 
1. Альтшуллер Г.С. Найти идею: Введение в теорию решения изобретательских задач. - 
3-е изд., доп. – Петрозаводск: Скандинавия, 2003. - 240 с. 
2. Теория решения изобретательских задач как основа развития творческого мышления 
учащихся. /Альтшуллер Г.С.//Новые ценности образования. – М., 2003, № 1 (12) - 
МОО ―Школа и демократия‖, Ин-т педагогических инноваций РАО. 
3. Альтшуллер Г.С. Как стать гением: Жизненная стратегия творческой личности 
/Г.С. Альтшуллер, И.М.Верткин. – Минск: Беларусь, 1994. – 479 с.