Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 
 
ЖАЛОЛИДДИН МАНГУБЕРДИ ЎЛИМИ: ТАҲЛИЛЛАР,
ТАХМИНЛАР ВА ФАРАЗЛАР 
 
т.ф.н., доц. Машарипов Қудрат Юлдашевич,
УрДУ Тарих кафедраси доценти, 
[e-mail]
  
 
Буюк аждодимиз, ватанпарвар саркарда, Жалолиддин Мангуберди ҳаѐти ва 
фаолияти ниҳоятда оғир даврда, алғов – далғовли замонларда кечди. Унинг умрининг 
охирги йиллари ҳақида асосий манбалар жумласига, Шиҳобиддин Муҳаммад ан-
Насавийнинг ―Сийрат ас-султон Жалолиддин Манкбурни‖ (Султон Жалолиддин 
Мангуберди (ѐки Манкбурни) ҳаѐти тафсилоти), Ибн ал-Асирнинг ―ал-Комил фи-т-тарих‖ 
(Комил тарих, Мукаммал тарих), Алоуддин Отамалик Жувайнийнинг ―Тарихи 
жаҳонкушой‖ (―Жаҳон фотиҳи (Чингизхон) тарихи‖) ва Фазлуллоҳ ибн Рашидиддиннинг 
―Жомеъ ут-таворих‖ (―Тарихлар мажмуаси‖) асарлари киради. 
Жалолиддин Мангуберди ҳаѐти ва фаолиятини ѐритувчи манбалар ичида энг 
ишонарлиси, бу албатта, Жалолиддин Мангубердининг биографи бўлган машҳур тарихчи 
Насавийнинг асаридир. Зеро, юқорида кўрсатиб ўтган Ибн ал-Асир, Жувайний ва 
Рашидиддинлар ўз асарларида хоразмшоҳ Жалолиддин Мангуберди фаолияти тарихини 
тўла баѐн этмаганлар. Айниқса Жалолиддин Мангубердининг ҳаѐтининг сўнгги кунлари 
мазкур учта манбада жуда қисқа акс этилган. Ибн ал-Асир ҳатто Жалолиддин Мангуберди 
сиймосига нисбатан салбий фикрда бўлиб, унинг ўлими тафсилотларини келтириб ҳам 
ўтмайди. Жувайний ва унинг асаридан фойдаланиб ѐзилган Рашидиддин асарларида 
Жалолиддиннинг ўлими воқеаси бир хил тарзда баѐн этилган. Яъни, бу муаллифлар 
Жалолиддин Мангуберди ўлими ҳақида иккита ривоятни келтириб ўтадилар. Биринчиси, 
мўғулларнинг тўсатдан бўлган ҳужумидан қочган Жалолиддин Мангубердини Ҳаққор 
тоғларида (ҳозирги Туркиянинг Диѐрбакир вилояти атрофларида) қароқчилар талаб 
ўлдирганликлари воқеаси бўлса, иккинчиси шу ҳужумдан кейин Жалолиддин Мангуберди 
қочиб қутулиб, умрининг охиригача дарвишлик қилиб, ўз ажали билан вафот қилганлиги 
ҳақидаги маълумотидир. Биз бу ўринда шу манбалар маълумотларини таҳлил қилиш 
асосида ҳақиқатдан ҳам Жалолиддин Мангубердининг сўнгги кунлари манбаларда 
кўрсатилганидек кечганми деган саволга жавоб топишга ҳаракат қиламиз. Аслида бу 
фожиона воқеанинг иккита сабабини, яъни, катта ва кичик сабабларини келтириб 
ўтишимиз мақсадга мувофиқдир. 
Биринчи катта сабабни биз 1230 йил 10 августдаги Арзинжон ѐнидаги жанглардан 
кейинги воқеалардан бошлашимиз керак. Бу жангда Жалолиддин Сурия ҳукмдори ал – 
Малик ал – Ашраф, Кўня султони Алоуддин Қайқубод ва бошқа кўпгина ҳукмдорларни 

---

43 
бирлаштирган иттифоқчилар қўшини томонидан мағлубиятга учратилган. Натижада, кўп 
ўтмасдан Жалолиддин улар билан тинчлик сулҳи ҳам тузган эди. Аммо, шундан кейин 
юқорида кўрсатиб ўтганимиз иттифоқчилар ўртасида ўзаро урушлар бошланиб кетди. 
Аҳвол шу даражага бориб етдики, Алоуддин Қайқубод ҳатто Сурия ва Мисрга қарши 
туриш учун мўғул хони Ўқтойга ўз тобелигини билдириб, элчи юборди ва натижада у 
мўғулларга тобе бўлиб қолди. Аммо, унинг бу иши жуда катто хато бўлиб, мазкур 
давлатнинг келгусида мўғуллар ҳужумидан сақлаб қола олмади. 
Энг асосийси эса, шу пайтда мўғулларнинг яна ҳужум бошлаши Жалолиддинни 
янада оғир аҳволга солиб қўйди. Чунки, Жалолиддин Мангубердига мўғулларга қарши 
кураш учун кучли иттифоқчилар зарур эди. Аммо, у ѐрдам кутган ѐки келгусида иттифоқ 
тузишни мўлжаллаган ҳукмдорлар бу пайтда мўғулларга қарши Жалолиддин билан кураш 
олиб бориш ўрнига ҳудуд талашиб, ўзаро урушларга киришиб кетган эдилар. 
Шу билан бирга мўғулларнинг бу пайтда Жалолиддинга ҳужум қилиш режаси ҳам 
йўқ эди. Чунки, Чингизхон ўлимидан кейин тахтга чиққан улуғ ҳоқон Ўқтойнинг 
буйруғига кўра, барча асосий қўшинлар Хитойни бўйсундиришга жалб қилинган ва Хитой 
бўйсундирилгандан кейингина барча йўналишларда асосий ҳужумга ўтишга қарор 
қилинган эди. Буни мўғулларнинг ―Сирли тарихи‖даги маълумотлар ҳамда мўғуллар 
тарихи 
билан 
шуғулланувчи 
тадқиқотчилар 
фикрлари 
ҳам 
тасдиқлайди[ 
Храпачевский Р.П.:340]. Шу сабабли, Ўқтой лашкарбоши Чўрмагун нўѐнга Бухорода 
қўшин тўплаб, бу қўшинларга Хитойдаги уруш даврида мўғулларнинг асосий ҳудудларига 
уюштирилиши мумкин бўлган ҳужумларнинг олдини олиш, бўйсундирилган халқлар бош 
кўтарган тақдирда уларни бостириш ва келгусидаги асосий юришларга тайѐргарлик 
кўриш, бўйсундирилиши лозим бўлган ҳудудларни ўрганиш вазифалари юкланган эди. 
Аммо, Жалолиддиннинг яна бир асосий душмани исмоилийлар Жалолиддиннинг 
Арзинжондаги мағлубиятидан кейин, дарҳол мўғулларга мактублар юбориб, Жалолиддин 
жуда заифлашиб қолганлигини, айни пайтда унинг устига юриш учун жуда қулай вазият 
юзага келганини таъкидлаб, унга қарши юриш қилишга шошираѐтган эдилар. 
Исмоилийларнинг Жалолиддинга қарши ҳақиқатдан ҳам мўғулларга мактублар 
юборганликларини барча ѐзма манбалар ҳам тасдиқлайди. 
Насавий ҳам мўғуллар ҳужуми арафасида, айнан исмоилийларга элчи қилиб 
юборилган бўлиб, унинг зиммасига юклатилган вазифалар ичида, нима учун улар 
мўғулларга номалар юборишганининг сабабини тушунтириб беришлари лозим эди[Ан-
Насавий: 256]. 
Натижада, мўғуллар ҳам дарҳол ҳужумга ўтадилар. Жалолиддин мўғуллар ҳужум 
қилгандан кейин атрофдаги ҳукмдорларнинг ҳаммасига ѐрдам сўраб элчилар ва улар 
орқали номалар юборади. Лекин, уларнинг ҳеч бири ѐрдам бермади. Зеро, улар 
Жалолиддинга ѐрдам бериш ўрнига ўзаро курашлар гирдобига кириб кетиб, сал кейинроқ 
мўғулларнинг ўзларининг ҳудудларининг бўйсундирилишига ѐки талон – тарож 
қилинишига сабабчи бўлдилар. Энг асосийси эса уларнинг бу хатолари Жалолиддин 
Мангубердининг заифлашиб қолишига ва мўғуллардан енгилиб, кейинчалик фожиали 
ўлимига сабаб ҳам бўлган. 
Мангубердининг ўлимига сабаб бўлган иккинчи кичик воқеани таҳлил қиладиган 
бўлсак, Насавий бу воқеанинг тўлиқ тафсилотини келтириши билан бирга, аслида, бу 

---

44 
ҳолат Жалолиддиннинг амакиси Утурхон томонидан уюштирилган фитна натижаси 
бўлганлигини ҳам шаъма қилади. 
Бу воқеалар тафсилоти қуйидагича бўлган. 1231 йил 17 августда Амид шаҳри ѐнида 
Жалолиддинга мўғуллар ҳужум қилади ва уни ўраб олдилар. Султон бу ердан Урхоннинг 
ѐрдамида қочиб қутулишга муваффақ бўлди. Яъни, у Утурхоннинг ―маслаҳати‖га кўра, 
Урхонга мўғулларни чалғитиш ва ўзидан узоқлаштириш учун бошқа йўлдан қочишни 
буюрди. Бу ҳийла амалга ошди. Аммо, Насавийнинг ѐзишича бу Жалолиддиннинг катта 
хатоси бўлди. Чунки, Урхонга кўп ўтмай катта қўшин келиб қўшилди ва у тирик қолиб, 
ҳатто 1242 йилгача яшади. Шунинг учун агар султон у билан қочганда балким тирик 
қолиши ҳам мумкин эди[Ан-Насавий: 292]. Утурхон эса султонга мўғуллар таъқиб этиб 
келган йўлдан орқага қайтиш хавфсиз деб ишонтириб, қайтанга уни ўлимга бошлаб борди. 
Демак, Насавийнинг фикрича, султоннинг ўлими ҳар жиҳатдан Утурхон ишлаб 
чиққан режа асосида амалга ошган. Унинг бу сўзида ҳақиқат борки, тезда Утурхон 
Жалолиддинни ташлаб, Майофориқин ҳукмдори Ал – Малик ал – Музаффар Шаҳобиддин 
Ғозий ҳузурига қочиб кетади. Чунки, Утурхон Жалолиддиндан яширинча у билан 
ҳамкорлик қилишга келишган эди. 
Жалолиддин эса мўғуллардан қочиб, Амид тоғларига чиқиб кетаркан, йўлда курд 
қароқчиларига дуч келади ва улардан бири томонидан ўлдирилади. 
Бу воқеаларни таҳлил қилар эканмиз, Жалолиддиннинг ўлимига асосий сабабчи 
Утурхон бўлиб, у ишлаб чиққан режа асосида Жалолиддин Мангуберди асосийси 
қўшинидан ажратилиб, деярли ѐлғизланиб қолишига олиб келинар ва кейинчалик қай 
ҳолатда бўлса ҳам ўлим топарди. Балки, ўша курдга Жалолиддинни ўлдиришни ҳам 
Утурхон буюрган бўлиши мумкин. 
Кейинчалик айнан Утурхон Майафориқин амири Шиҳобиддин Ғозий олдига келиб, 
Жалолиддиннинг жасадини олмоқчи эканини айтади. Шу ўринда яна савол туғилади. Нега 
Урхон, Темур Малик, Сарихон ѐки Жалолиддиннинг бошқа тирик қолган машҳур 
амирларидан бири эмас, айнан Утурхон келган? Чунки, юқорида таъкидлаганимиздек, у 
Шиҳобиддин Ғозий билан иттифоқ тузиб, Жалолиддин Мангуберди ўрнига ҳокимиятга 
келмоқчи ѐки ўзи мустақил давлат тузмоқчи бўлган эди. Аммо, унинг бу разил режаси 
амалга ошмайди ва у ўзининг ҳиѐнатига яраша жазо олади. Чунки, ўз эгасига садоқатли 
бўлмаган одамдан, қандай садоқат кутиш мумкин қабилида иш тутиб, Шаҳобиддин Ғозий 
Утурхонни асир олдириб, қамаб қўяди.Утурхон бу ерда кўп вақт қамоқда ѐтган. 
Кейинчалик, у Мисрда ҳалок бўлган[Ан-Насавий: 292-293]. 
Шундай қилиб, Жалолиддин Мангуберди ҳаѐти 1231 йил 23 августда фожиали 
суратда якун топди.
У вафот қилганида ҳали 33 ѐшда эди.