Œзбекистон республикаси фанлар академияси

Тадқиқотнинг объекти ва предмети. Арабча луғавий ўзлашмаларнинг ўзбек тили сўз ясалишида ясовчи асос сифатида иштирок этиши ва бундаги иккиламчи номинация ҳосиласи бўлган лексемаларни тадқиқ қилиш ушбу диссертациянинг ўрганиш объектидир. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” (5 жилдлик. Тошкент, 2006-2008 йиллар) ва баъзи энциклопедик ва бадиий нашрларнинг фактик материаллари диссертациянинг асосий манбаи ҳисобланади.
Тадқиқотнинг методлари. Реал борлиқнинг объективлигига оид материалистик қарашлар, шунингдек, диалектиканинг умумийлик ва хусусийлик, сабаб ва оқибат, шакл ва мазмун бирлиги каби қонун-қоидалари тадқиқотнинг умумметодологик асосини ташкил қилади. Шунингдек, ишда жаҳон ва рус тилшунослигида, шунингдек, туркийшунослик, жумладан ўзбек тилшунослигида синовдан ўтган ва сайқал топган тавсифнинг қиёсий таҳлил усулларидан ҳамда янги луғавий бирликларни ҳосил қилишнинг иккинчи номинация қонуниятлари ва таҳлил методларидан ҳам ўрни билан фойдаланилди.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
1. Ўзбек тилига турли тарихий даврларда чет тиллардан, жумладан араб тилидан ўзлашган сўзлар ўзбек тилида янги сўзлар ҳосил қилишнинг ва ўзбек тили лексикасини бойитишнинг муҳим манбаидир.
2. Арабча луғавий негизлардан янги сўз ҳосил қилиш иккиламчи номинация, яъни ўзлашма лексемалардан иккинчи бор, янги вазифада фойдаланиш усулидир. Бунда сўз ясаш жараёни ономасиология ва номинациянинг талаб ва қонуниятларига амал қилади.
3. Иккиламчи номинация назарияси ва таҳлил усули сўз ҳосил қилиш жараёнига сўз ясовчи воситадан ясовчи асосга қараб эмас, балки асос лексемадан сўз ҳосил қилувчи қўшимчага қараб таҳлил қилишни талаб қилади.
4. Арабча луғавий ўзлашмалар ясалманинг асоси (негизи) сифатида деярли барча етакчи сўз туркумларига мансуб лексемаларни ясашда қатнашади. Арабча луғавий асослар, айниқса, от, сифат ва феъл туркумига мансуб сўзларни ясашда маҳсулдордир.
5. Арабча ўзлашма негизлар янги сўз ҳосил қилиш миқдорига кўра ҳам фарқланади. Баъзи негизлар биттагина сўз ҳосил қилса, баъзилари 2 ва 6 тагача янги сўзга асос бўла олади. Арабча сўзлар орасида сўз ясашда иштирок этмайдиганлари ҳам бор. Бунга сабаб улардан янги сўз ҳосил қилиш учун коммуникатив эҳтиёжнинг мавжуд эмаслигидир.
6. Янги сўз ҳосил қилишга асос бўладиган арабча сўзлар қайси, қандай ва қанча қўшимчани қабул қила олишига кўра ҳам фарқланади. Баъзи асослар биттагина қўшимчани қабул қилса, баъзилари бир неча қўшимчани қабул қилади. Бу жараён ушбу қўшимча орқали янги сўз ясаш эҳтиёжининг даражасига боғлиқ.