Ўзбекистон республикаси фанлар академияси “Қатағон қурбонлари хотираси” музейи “ШАҲидлар хотираси” жамоат фонди

Фаррух ТЕМИРОВ,
Бухоро давлат университети
С.АЙНИЙНИНГ ИЖОДИЙ МЕРОСИ 
БУХОРОДАГИ ЖАДИДЧИЛИК ҲАРАКАТИНИ 
ЎРГАНИШ ДА М УҲИМ МАНБА
Жадидчилик ҳаракатининг тамал тоши жадид усули 
мактабларидир. Бу кўпчилик томонидан якдил эътироф 
этилган фикр. Бу ҳаракатнинг асл мақсади миллатнинг 
ўзлигини танитиш, ижтимоий-сиёсий тузумни тубдан 
ислоҳ қилиш, миллат, Ватан истиқлоли эди. Бир замонлар 
буюк мутафаккирларни тарбиялаб етиштирган анъанавий 
мактаблар сўнгги йилларда жаҳон тараққиётидан бу- 
тунлай узилиб қолган, бунинг устига мустамлака тузуми
336 М ЕД В ЕД О В В. Нечаянная революция // “Дружба Народов”. 1992., № 
2. Стр.150.
337 КАРИМ ОВ И.А. Бухоро шаҳрининг 2500 йиллигига бағишланган 
тантанали табрик сўзи.Т.б.-Т., “Ўзбекисгон" 1998. - Б.369.
203
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

туфайли пароканда аҳволга тушган эди. Шунинг учун ҳам 
маҳаллий мактабларни тубдан ислоҳ қилиш, миллий мат- 
буотчилик ва янги адабиётлар яратиш, замон талабларига 
жавоб бера оладиган мактаблар, олий ўқув юртларини 
ташкил қилиш жадид мутафаккирларининг асосий вази- 
фаларига айланди.
Бухоро жадидчилик ҳаракатининг машҳур сиймола- 
ридан бири, маърифатпарвар олим ва адиб Садриддин 
Айний (1878-1954) ўзининг “Бухоро инқилоби тарихи 
учун материаллар”338 асарида Бухорода вужудга келган 
янги усул мактаблари ва фаолияти, унинг раҳнамолари, 
миллий таълим, миллий матбуот ва адабиётнинг шаклла- 
ниши ва ривожланиши хусусида батафсил маълумотларни 
келтириб ўтган. С.Айний келтирган маълумотларини 
ўз тилидан, жонли гувоҳи сифатида қайд этади. Чунки, 
С.Айнийнинг ўзи Бухоро жадид маърифатпарварлари- 
нинг таниқли намояндаларидан ва унинг раҳнамолари- 
данбири эди.
Бухоро жадидчилик ва маорифпарварлик тарихида 
адиб Айнийнинг босиб ўтган машаққатли ҳаёт йўли 
алоҳида ўрин тутади. Маҳаллий халқни, келажак пойде- 
ворлари бўлган ёш авлодни илм - маърифатли қилиб тар- 
биялашдаги хизматлари каттадир. Ёшлигида илм олишга 
бўлган кучли эҳтиёжи, уни Бухоройи шарифда ўқишини 
таъминлади ва бу ердаги машҳур мадрасаларда ўқиди. 
Лекин, бу вақтда Бухорода мадрасаларида ўқитиладиган 
фанлардан қаноат ҳосил қилмай, қандай бўлмасин уни 
ислоҳ этиш, диний илмлар билан бирга дунёвий фанларни 
ўргатадиган янги усул мактабларини очишга бел боглади. 
Мадрасадаги эски дарс таълими билан халқ фарзандла- 
рини етук мутахасис ва Ватани учун содиқ фарзандларни 
тарбиялашга эришиб бўлмаслигини тушуниб етган Айний 
кейинчалик, Бухородаги жадид мактабларини ташкил 
этишнинг дастлабки ташаббускорларидан бирига айланди 
ва Аҳмад Донишнинг маърифатпарварлик ғояларини да- 
вом эттирди.
С.Айний “Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар” 
асарининг “Бухорода биринчи усули жадида мактаби” *
п* А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. - Москва: 
СССР халқлари марказий нашриёти, 1926.
204
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлимида ёзишича, 1326 йил ҳижрийда, шаввал ойи ўнида 
(милодий 1908 йил 23 октябрда, янги ҳисоб билан 1908 йил 
5 ноябрь) Бухоро шаҳрининг Дарвозаи Саллоҳхона гузари- 
да жойлашган Мирзо Абдулвоҳид Мунзим уйида форсий 
(тожик) тилида биринчи марта бухороликларга махсус 
усули жадида мактаби очилади ва унга Абдулвоҳид Мун- 
зим муаллим этиб тайинланади339. “Бу мактабда дастлаб 
ўқувчилар қуйидагилар эди: Абдураҳмонбек Абдуллабек 
ўғли, унинг хизматкори Абдуғани, Афзал ва Акрам - Аҳмад 
махдум Ҳамдий ўғли, Муҳаммадамин - Саиджон махдум 
ўғли, Абдуқайим - Абдушукур ўғли. Иди қурбонгача, икки 
ой муддатда ўқувчилар адади (сони) 12 тага етди”340.
Бухорода ташкил этилган янги усул мактабларида 
ўқитиш жараёнини самарали бўлишини таминлаш учун 
дарслик, қўлланма ва янги адабиётлар шунингдек, талаб- 
чан ва иқтидорли муаллимлар зарур эди. Бу вақтда янги 
усул мактабларини китоб ва муаллимлар билан таъмин- 
лаш, ёшларни хорижда таълим олиш ишлари кўмаклашиш, 
уларнинг асосий мақсадларидан бири бўлган. 
ё ш
бухоро- 
ликлар томонидан тузилган “Бухоройи шариф Ширкати” 
муассислигида С.Айнийнинг жадид мактаблари учун 
ёзган “Тартил - ул Қуръон” (“Қироат китоби”), “Заруриёти 
диния” (“Диний китоб”) ва “Таҳсиб ус-сибён” (“Болалар 
тарбияси”) номли ўқиш китоблари биринчи марта 1909 
йилда Оренбургда нашр этилади341.
Айний “Таҳсиб ус-сибён” дарСлигини Исмоил Гасприн- 
скийнинг “Хўжаи сибён” (“Болалар муаллими”) китоби 
таъсири остида ёзган. Бу китоб 1917 йилда Самарқандда 
“Маърифат кутубхонаси” томонидан (1914 йилда ёш 
бухороликлар томонидан ташкил этилган) томонидан 
иккинчи марта нашр этилади342 3
4
3
. Афсуски, асарнинг 1909 
йилги нашри ҳозиргача топилгани маълум эмас ёки давр 
синовлари орқали бизгача етиб келмаган. “Таҳсиб ус-
339 А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. -С С С Р
халқлари марказий нашриёти, 1926. - Б. 25.
340 А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. -С С С Р
халқлари марказий нашриёти, 1926. - Б. 25-26.
341 А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. -С С С Р
халқлари марказий нашриёти, 1926. - Б. 65.
343 А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. -С С С Р
халқлари марказий нашриёти, 1926.
205
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сибён” асарининг 1917 йилда Самарқандда нашр этилган 
нусхалари ҳозирда Тошкентда, Алишер Навоий номидаги 
Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг нодир қўлёзмалар 
бўлимида шунингдек, Айнийнинг Самарқанддаги уй му- 
зейида ва Бухоро шаҳридаги Кўкалтош мадрасасида, бир 
вақтлар аллома Айний яшаб ижод қилган хонада - Айний 
номидаги ҳужра музейида сақланмоқда.
Айнийнинг ушбу дарслиги 88 бет, 7 бўлимдан иборат 
бўлиб, араб алифбосида, тожик тилида ёзилган. Асар 
адабий ва диний характерга эга бўлиб, ундаги келтирил- 
ган маълумотлар ўқувчиларни бефарқ қолдирмаслиги 
табиий. Олим “Таҳсиб ус-сибён” дарслигида тарбия ва илм 
олишнинг маркази бўлган мактабнинг ролига алоҳида 
эътибор беради: “Киши мактаб билан одам бўлади”343. 
Адиб ўзининг маорифпарварлик ва тараққийпарварлик 
қарашларига таяниб, тарбиянинг асосий мақсадини “ва- 
танига, ўз халқига ва миллатига хизмат қилувчи кишилар 
етиштириш”344 деб ҳисоблайди. Халқнинг иқтисодий 
аҳволини аҳоли ўртасида маърифат тарқатиш йўли билан 
яхшилаш мумкин деб ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам у 
“Фан халққа бойлик келтиради”345, - деб ёзган эди.
X X аср бошларида Бухоро шароитида бошланғич мак- 
табнинг тўрт синфдан иборат бўлишини маърифатпарвар 
адиб Айний биринчи бўлиб талаб қилиб чиқади. Айний 
таълим-тарбия жараёнида ўқувчининг етакчи ролини 
ва марказий фигура эканлигини тўғри англаб етади. У 
дарсни уюштириш ва ўтказишда ўқувчининг масъулияти 
катта эканлигини таъкидлайди346. Шуни ҳам айтиб ўтиш 
керакки, Айний илмий-ижодий фаолияти давомида бир 
қанча катта-кичик асарлар, янги миллий мактаблар учун 
ўқув қўлланмалар, дарсликлар ва адабиётлар ҳам ёзганки, 
уларнинг аксарияти ҳозиргача илмий жамоатчиликка 
яхши маълум эмас.
Айний “Бухоро инқилоби тарнхи учун материаллар” 
асарининг “Бухоройи шариф” ва “Турон газеталари”, “Га- 
зеталарнинг тўхтатилиши” ва “Газеталарнинг таъсири” 
каби бўлимларида 1912-1913 йиллар давомида Бухорода
145 А Й Н Й С. Таҳсиб ус - сибён. - Самарқанд: 1917. - Б. 26.
544 А Й Н Й С. Таҳсиб ус - сибён. - Б . 64.
545 А Й Н Й С. Таҳсиб ус-сибён. Самарқанд, 1917. - Б. 26.
546 А Й Н Й С .Т аҳси б ус-си б ён .-С ам ар қ ан д : 1917.-Б.8-14.
206
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ёш бухороликлар томонидан йўлга қўйилган дастлабки 
матбуотчилик ва нашриётчилик ишлари, яъни “Бухоройи 
шариф” ва “Турон” номидаги газеталарининг нашр этила 
бошланиши ва бошқалар тўғрисидаги муҳим бўлган маъ- 
лумотларни келтириб ўтади347.
Айнийнинг таъкидлашича, 1912 йилда “Тарбияи ат- 
фол” махфий жамияти аъзоларидан Муҳиддин Мансуров 
ва Мирза Сирож Ҳаким (1878-1914) кабиларнинг саъй -
ҳаракатлари туфайли амирликда тожик тилида “Бухоройи 
шариф” газетасини чиқаришга рухсат олинади. Газетанинг 
мудирлигига Россия сиёсий агентлигида таржимон бўлиб 
фаолият юритаётган Ҳайдархўжа Мирбадалов тайинла- 
нади. “Элчихона цензорлик ҳақи ўз қўлида бўлмоқ шарти 
билан Бухоро ҳукуматидан Ливий ва Ҳайдархўжа исмла- 
рига газета учун имтиёз олиб берди. Бокудан муҳаррирлик 
учун асли бухоролик Мирза Жалол Юсуфзода чақирилди. 
Бир қадар ҳарф ва бир неча мураттиб келтирилиб форсий 
(тожик) тилда “Бухоройи шариф” исмида кундалик бир 
газета чиқарилди. Газетанинг биринчи сони 4 рабиус - со- 
ний 1330 ҳижрий - 1912 милодий 11 мартда якшанба куни 
нашр бўлди”348 деб, аниқ қайд этади Айний.
“Бухоройи шариф” газетасида Айний349, Фитрат, Мир- 
зо Сирожиддин Ҳаким, Саҳбо, домла Икромча, Самад 
Мансур, Ҳамидхожа Меҳрий ва Мирза Жалол Юсуфзода 
ўзларининг янги усул мактаблари, маърифий ва публи- 
цистик йўналишдаги мақолалари билан фаол қатнашиб 
турган. “Бухоро амирлигининг аксар аҳолиси - Қоракўл, 
Чоржўй, Қарши, Карки, Шаҳрисабз, Китоб, Янги Қўрғон, 
Зиёвуддин, Хатирчи каби Бухоро амирлигининг вилоят 
ва туманларининг аҳолиси тамоман турки - ўзбек тилида 
сўзлашувчилардир. Шу нарса ҳам инобатга олиниб, ўзбек 
тилида бир газета нашр қилишга қарор берилди”350.
347 А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. -С С С Р
халқлари марказий нашриёти, 1926. - Б. 67.
А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. -С С С Р
халқлари марказий нашриёти, 1926. - Б. 94.
344 А Й Н И Й С. Масти. // Бухоройи шариф. 1912 йил, № 17, пайшанба, 
30 март; Унингўзи: Мактуб аз Бухорой шариф № 20, сешанба, 3 апрель; 
Унинг ўзи: Сайли наврўз дар Бухоро .№ 21, чоршанба, 4 апрель, № 8, 
сешанба, 20 март.
350 АЙ Н И Й С. Мактуб аз Бухорой шариф. // Бухоройи шариф. 1912, № 20, 
сешанба, 3 апрелъ.
207
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

“Бухоройи шариф” газетасига асос солинган санадан 
4 ой ўтиб, яъни 1912 йил 14 июл “Турон” газетасининг 
1-сони нашр қилинади351. Шундай қилиб, ҳафтада тўрт 
марта “Бухоройи шариф”, икки марта “Турон” газеталари 
чиқа бошлаган. “Турон”нинг дастлабки 14 сонига Мирзо 
Жалол Юсуфзода муҳаррирлик қилган. (Бироқ 1-сонига 
Мирзо Сирож Ҳаким имзо чеккан). Ношири К. Левин 
бўлиб, 15-сондан унинг ноширлиги “Бухоройи шариф” 
ширкати ихтиёрига ўтган. “Турон”нинг муҳаррирлигига 
Истанбулда таҳсил олган бухоролик Ғиёс Махзум Ҳусайнга 
топширилган. Мазкур сондан бошлаб газетанинг 21-со- 
нигача Ҳайдархўжа Мирбадалов муҳаррир бўлган. Қисқа 
вақт, яъни 22-сондан 25-сонгача самарқандлик Ҳусайн 
Иброҳимов, 26-сондан охирги сонигача яна Ҳайдархўжа 
Мирбадалов масъул муҳаррирлик қилган. “Газеталар ка- 
моли муваффақият билан 1913 йил январь бошигача давом 
қилди”352.
“Хулосаи калом, 1913 йил 2 январда рус элчихонаси ис- 
мидан Петров имзоси билан идорага ушбу мазмунда бир 
мактуб келди: “Бухоро амири жаноб олийнинг хоҳишлари 
билан ушбу кундан эътиборан “Бухоройи шариф” ва “Ту- 
рон” газеталари тўхтатилди. Мана шундай бўлиб “Бухо- 
ройи шариф” 1912 йилдан 2 январь 1913 йилга довур 153 -
сон чиқиб ва “Турон” 14 июль 1912 йилдан бошлаб мазкур 
тарихгача 49 - сон чиқиб тўхтамоққа мажбур бўлди. Янги 
мева келтира бошлаган ушбу икки ниҳол, истибдод ва зулм 
болтаси билан халқ боғчасидан чопилиб отилдилар”353. 
Демак, “Бухоройи шариф” 1912 йилнинг 11 мартидан -1913 
йил 12 январгача, “Турон” газетаси 1912 йил 11 июлдан - 
1913 йил 3 январигача чоп этиб турилган354.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, маърифатпарвар 
адиб Садриддин Айнийнинг Бухоро жадидчилик ҳаракати 
ва жадид мактабларида олиб борган фаолияти оғир ижти-
351 АЙН И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. - СССР 
халқлари марказий нашриёти, 1926. -Б . 95.
552 А Й Н И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. - СССР 
халқлари марказий нашриёти, 1926. - Б. 96.
355 АЙН И Й С. Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар. - Москва:
СССР халқлари Марказий нашриёти, 1926. - Б. 96-97.
354 Ўзбекистон тарихи солномаси / Тузувчи муаллифлар: Ражабов 
К, 
Ҳасанов Ф. Т: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2007. - Б. 88-89.
208
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

моий-сиёсий даврга тўғри келади. Айни бу пайтда мам- 
лакатда юзага келган ислоҳотчилик ҳаракатлари унинг 
дунё қарашида кескин ўзгаришлар ясади. Мутаассиб 
руҳонийлар ва амирлик ҳукуматининг Ёш бухороликларга 
қаттиқ қаршилик кўрсатиши ҳам олимнинг маорифпар- 
варлик ғояларидан воз кечишига таъсир қила олмади. Бу 
нарса унга қайта куч ва ғайрат бағишлади.
Айний умрининг қайриб ўн-ўн беш йиллик фаолиятини 
жадид мактабларида, келажак авлодларга таълим бериш, 
миллий адабиётлар яратиш, уларни ўз мамлакатига содиқ 
фарзанд қилиб тарбиялашга сарфлади. Адибнинг хизмат- 
лари бесамар кетмади. Халқ орасида у маърифатпарвар 
олим ва шоир сифатида танилди, сафдошлари орасида 
ҳурмат-эътибор қозонди. Маҳаллий матбуот саҳифаларида 
ҳам турли йўналишдаги мақолалари ва шеърлари билан 
қатнашиб турди. Олимнинг Бухорода жадид мактаблари 
очиш ва уларнинг сафини кенгайтириб, халқ фарзандла- 
рини ўқитишдаги саъй ҳаракатлари ҳозирда ҳам ўзига хос 
ибрат ва намуна мактабини ўтамоқда.
* * *