Ўзбекистон республикаси фанлар академияси алишер навоий номидаги тил ва адабиёт институти

 
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ 
 
Мавзунинг 
долзарблиги.
Илм-фан 
тараққиёти, 
шубҳасиз, 
ўрганилаётган объектни ифодалаш учун махсус сўзларнинг пайдо бўлишини 
тақозо этади. Техника, маданият, санъат, ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг ривожи 
ўзининг махсус сўзларини вужудга келтиради. Бундай ҳолат турли вақтларда 
Ер юзининг ҳар хил қисмларида рўй беради ва у хилма-хил тилларнинг 
моддий шаклига айланади. Бинобарин, фанда «махсус сўзлар», яъни 
терминларнинг роли ва аҳамияти тобора ошиб бормоқда. Президентимиз 
И.А.Каримовнинг қуйидаги гапида ўзбек тили терминологик тизимларининг 
тараққиётига масъулиятли ёндашув зарурлиги ўз ифодасини топган: 
«Истиқлол йилларида ўзбек тилининг қўлланиш доираси амалда ниҳоятда 
кенгайгани, уни илмий асосда ривожлантиришга қаратилган тадқиқотлар, 
тилимизнинг ўзига хос хусусиятларига бағишланган илмий ва оммабоп 
китоблар, ўқув қўлланмалари, янги-янги луғатлар кўплаб чоп этилаётгани 
жамият тафаккурини юксалтиришга ўз ҳиссасини қўшмоқда. Айниқса, давлат 
тилининг халқаро миқёсда ҳам фаол мулоқот воситасига айланиб бораётгани 
эътиборлидир... Шу борада ўзбек тилининг компьютер, Интернет, аниқ 
фанлар, тиббиёт, иқтисодиёт каби махсус термин ва тушунчаларни талаб 
қиладиган соҳаларда ҳам кенг қўллана бошлагани унинг имкониятлари 
нечоғлик катта эканини кўрсатади».
1
Атоқли тилшунос А.Ғуломов қарийб олтмиш йил бурун шундай деб 
ёзган эди: «Семантик йўл билан сўз ясаш сўзни янги маънода қўллашдир, сўз 
маъносининг ўзгариши-тараққийсидир. Бирор сўзнинг маъноси ўзгариб, у 
бошқа маънога эга бўлар экан, кейингиси аввалгисига нисбатан янги сўз 
саналиши керак...».
2
Ушбу фикрни нафақат умумистеъмолдаги луғавий 
бирликларга нисбатан, балки кўплаб терминологик тизимларда янгидан 
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият, 2008. - Б. 86. 
2
Ғуломов А. Ўзбек тилида сўз ясаш йўллари ҳақида // А.С. Пушкин номидаги Тил ва адабиёт 
институти асарлари. Биринчи китоб. Ўзбек тили грамматикасидан материаллар. -Тошкент: Ўз ФА нашриёти, 
1949. - Б. 76. 

---

5 
пайдо бўлаётган терминларга нисбатан ҳам татбиқ этиш мумкин. Чунки 
бошқа тилларда бўлганидек, ўзбек тилида ҳам айни шундай йўл билан 
термин 
ясаш 
усулидан 
фаол 
фойдаланиб 
келинмоқда. 
Ўзбек 
тилшунослигининг терминшунослик соҳасида олиб борилган тадқиқотларида 
терминологик тизимларнинг шаклланишида семантик усулнинг ўзига хос 
ўрни бор эканлигига у ёки бу даражада эътибор қаратилган. Бироқ ўзбек 
тилшунослигида умуман семантик усул билан ҳосил бўлиш масалаларининг
тадқиқ этилишини қониқарли даражада дея олмаймиз. Чунки мактаблар, 
олий ўқув юртлари учун мўлжалланган дарсликларда семантик усул билан 
сўз ҳосил бўлиши хусусида жуда қисқа маълумот бериш билан чекланилган. 
Шу мулоҳазалар ушбу диссертация мавзусининг долзарблигини кўрсатади.