|
63а Юмшоқ ҳуқна:
бирга ўралган8 бинафша ва кепак, тозаланган
ёки ўралган оқ гулхайри, нилуфардан бир ҳовучдан, бугдой
бўтқасидан бир ҳовуч, лавлаги барги ва қўйпечакдан бир боғдан,
сабистон [олхўрисидан] йигирма дона, Баст9 анжиридан беш дона,
жийдадан ўн дона олиб, бир ратл сувда учдан бири қолгунича
қайнатилади ва сузиб, испагул шираси, сирка, қизил шакар ва
муррийларнинг ҳар биридан бир уқиядан қўшиб, ҳуқна қилинади.
49
www.ziyouz.com kutubxonasi
Иссиқ [мизожли] ҳукна учун луфодан уч дирҳам, сариқ йўнғичқа ва
майдаланган маҳсар меваси, зигир уруғидан бир ҳовуч, қашкарбеда,
мойчечақдан бир укия, укроп, газагут, карам барги, лавлаги барги,
тоғ ялпизидан бир ҳовучдан, майдаланган бистпоядан10 ярим уқия,
зира, арпабодён уругидан бир ҳовучдан, анжирдан ўн дона олиб,
буларнинг барчасини беш ратл сувда икки ратл қолгунича
кайнатилади, сўнг сузилиб, учдан икки ратлини кучайтириш учун
куйидаги дорилар билан кўшиб, ҳукна килинади, [улар]: Абу жаҳл
тарвузи эти, антокий елими, ҳинд тузи - буларнинг ҳар биридан бир
ярим донақдан, бурак ва ок турбнтдан бир дирҳамдан, каллаканд,
ясмин ёғи, мурр - буларнинг ҳар биридан бир укиядан кўшилади.
Коринни юмшатишда, куланжда, ичакларни тозалашда
истеъмол қилинадиган шиёфларга келсак, уларнинг юмшоқлик ва
каттиқликдаги ҳолати ҳукналарники кабидир. Уларнинг сурги
ҳуқналарига нисбати зса сурги ҳабларининг ични юмшатувчи
кайнатмаларга нисбати кабидир. Уларнинг (шиёфларнинг) тўгри
ичакка кириши учун узунлиги бир бармоқ ўлчамида ёки ундан
узунрок бўлади. Агар куланжни даволамоқчи бўлинса, худди шулар
қулун
ичаккача юборилади. Агар қуймуч оғриғи ва сон
636
оғриқларини даволамоқчи бўлсанг, // оғриётган аъзога
таъсири узоқроқ бўлиши учун
фурзажа11
кўйилади. Иснтмаларда
ишлатиладиган юмшатувчилар юмшокрок, совукроқ ва оддий
риҳбин'2
каби бўлади. У чиритилган сут зардоби ва қизил шакардан
тайёрланган
нотиф'ъ
дан иборат. Агар унинг устига майдаланган
туздан бир оз сепилса, у куюлади, сўнгра “сичқон ахлати” нотиф
билан аралаштирилади, кейин бу дориларга ҳам майдаланган бурак
Кўшилиб,
кучайтирилади.
Сўнгра уларга яна
гулхайри
ва
бинафшалардан майдалаб, солинади, Бу [дорини] ахлат қотишида
буюрилади. Яхши шиёфлар корда кучли музлатилган ёг асосида
тайёрланади. Шиёфларнинг энг кучлиси бинафша шиёфидир.
[Таркиби]: бинафша, қизил шакар, риҳбин, буларнинг хар биридан
беш дирҳамдан, сақамуниё, турбит ва бурақлардан уч дирҳамдан
олинади. Кейинги учта дори таъсирда аввалги учтасига нисбатан
хучли
бўлиб,
уларнинг
миқдорларини
камайтирилганда
бошқалариники оширилади. Уларга яна ҳинд тузидан икки дирҳам
кўшилади. Туз миқдорининг камайтирилиши икки сабаб билан
боғлнқ: уларнинг кучли қувватга эгалиги ҳамда мураккаб дори
таркибида уларнинг таъсирига эга ва фойдада уларга ўхшаш
50
www.ziyouz.com kutubxonasi
дориларнинг борлиги. Агар дориларнинг тўртталони ҳам кучли
бўлса, [микдори] камайтирилади. Улар кучли сургига нисбатан
камроқ олинади. Шакар ва риҳбин эритилади ҳамда
64а
дорилар // устига сепилиб, шиёфлар тайёрланади.
Ўткир дорилар совукдан бўлган куланжда, орқани қиздиришда
ва балғамни ўз еридан суриб чиқаришда ишлатилади. Сурги
дориларининг кучлиси ва тез таъсир қилувчиси совундир, айниқса,
Раққа [совуни], агар ундан шиёф тайёрланса ва ишлатилса. Ёки
[совун] қанд ва асап билан олов устида аралаштирилиб, унинг
устига майдаланган туз, бурақ, турбит, занжабил, Абу жаҳл тарвузи
эти, сақамуниё ва бошқа шу каби сурги дорилардан кўшилади.
Елларни ҳайдовчи дориларга келсак, улар седана, зира, кундуз
кири ва шу кабилар ёҳуд буларнинг иссиқ мизожли елимлар билан
қоришмасидир. Улар (елимлар) говшир, сакбинаж, ушшак, муқл
кабилар бўлиб, ҳожатга қараб ва таркиб қилиш конунларига
мувофиқ нисбатда қўшилади.
Қуланжни даволовчи кучли шиёф [таркиби]:
совун, говшир,
мукл, ушшак, ҳинд тузи, Абу жаҳл тарвузи эти, бурак, сакамуниё
хабб ун-нил. Буларнинг барчаси фойдада ва кувватда бир
бирларига баробар бўлганликпари учун улардан тенг микдорда
олинади. Елимларни газагўт сувида эритилади ва колган дориларни
майдалаб, элаб, уларни [елимлар] билан аралаштириб, шиёф
қилинади. Майдаланган канакунжут уруғи ва каллаканддан ҳам
Кўшиш мумкин. Қувватини ошириш ва ўткирлаштириш учун
каллақанд билан сигир ўти аралаштирилади. Яна сон огриғини
даволашда уларга моҳизаҳра, турбит, анзиратгўштх}ф, занжабил,
артанисо14.
ок каррак ва савринжонлардан қўшилади.
646
II
Қундуз кири ва афюндан [тайёрланган шиёфни] қуланж
оғриғини босиш учун ишлатилади.
Шунингдек, яна иссиқ шиёфлар буйракларни қиздириш учун
ҳам берилади. Уни хурмо, каллақанд, иссиқ мизожли мева эти ва
қиздирувчи уруглардан тайёрланади. Ични қотирувчи шамчалар
меъдани ва орка тешикни мустаҳкам қилиш ҳамда тўғри ичакда
ахлатни тутиб туриш учун ҳам ишлатилади. [Таркиби]: дуб ёнғоги,
анор гули, ақокиё, юлғун бужури,
дзарра
ь ,
гуруч, елим. Ичак
шилиниши ва дизентерияда кўрғошин упаси, араб елими, бақам
елими,
заъфарон,
кундур
елими,
мурр,
ликий
ширасидан
[тайёрланади]. Агар огриқ кучли бўлса, уларга афюн кўшиш
51
www.ziyouz.com kutubxonasi
мумкин. Уларни ишлатишда, хусусан, купват заифлашган вақтда
эхтиёт бўлиш керак. [Фақат] огриқ кучайгандагина қожат талаб
қилган миқдорда ёки ундан камроқ истеъмол қилиш керак, ундан
ташқари ҳолатларда эса мумкин эмасдир. Уни аъзо ичига шундай
жойлаштириш керакки, тананинг юқорисидаги аъзоларга таъсир
қилмаслнги
керак,
лекин
шу билан бирга оғриқни тезда
тинчлантирсин. Бу эса сезгиларнинг пасайиши ва беморнинг уйқуга
чўмишига олиб келади. Бу ҳолат руҳнинг исталмаган ҳолда озод
бўлиши билан кечади. [Шу боис], уни ишлатишнинг энг яхши йўли
[шамчани] ипга боғлаб, оғриқ камайиши билан тортиб олишдир.
Фарозижларга
келсак, улар сийдик ҳайдаш, ҳайз қонини
юргизиш ва
65а
бавосир касалликларида ишлатилади. Ҳайз қонини
юргизувчи ва
Н
томирларни кенгайтнриб, очувчи дориларга
артанисо, оқ ҳарбак тог ялпизи, фарфиюн, эрон қавраги кабилар
киради.
Улардан
тенг
миқдорда
олиб,
бир-бири
билан
аралаштирилади. Чунки улар таъсир қилишда, қувватда ва талаб
қилинган манфаатда тенгдирлар Кўзланган мақсад ҳосил бўлиши
учун уларни пиёз суви билан қорилади ва шиёф ясалиб,
кўтарилади. Қон кетишини тўхтатиб, юқорида зикр қилинган
томирларни беркитувчи дориларга келсак, улар сурма, мози, укроп,
ақоқиё, тинкор, бурақ, кундур елими, анор гули кабилардир. Бу
дорилар ҳам таъсирда бир-бирига яқин бўлганликлари учун
уларнинг вазнлари тенг миқдорда олинади. Мизожининг иссиқлиги
учун фақат кундурдан камроқ олинади. Буларнинг барчасини араб
елими билан аралаштириб, четан уруғи катталигида кичик-кичик
шиёфлар
ясалади.
Шунингдек,
фирозижлардан
аввал
ҳомиладорликка ёрдам берувчи дориларни ишлатиш мумкин.
Уларга хушбўй дорилар, елимлар ва бошқа шу каби моддалар
киради. Яна шиёфлар қорин огриғида ҳам ишлатилади. Уларни Абу
жахд тарвузи эти,
қанбил16,
ҳабб ун-нил, дармана, эрман, ўрикнинг
аччиқ данаги, шафтоли баргининг сувига солинган алой билан
қўшиб, тайёрланади.
52
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
