Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги ш арқшунослик институти

г пазЬпуоИ»,
Т ош к ент, 2013
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Н аж и буддн н ас-С ам ар к ан ди й ва у н н н г
“ У сул ат-тарок иб ал -адав и я ” асар и
1. Ш а р қ д о р н ш у н о сл н к к итоблари : сод д а д о р и д а н
м уракк абгача.
Илк ўрта аср (1Х-ХН асрлар) табобат фани Ўрта ва Яқин 
Шарқда ўз таракқиётининг чўкқи нуқтасига етди, Шарк олимлари 
бу соҳада ўзларидан аввал ўтган юнон ва лотин илм ахдларидан шу 
даражада ўтиб кетдиларки, кейинги давр Шарқ ва Ғарб табиблари 
бир 
неча 
асрлар 
давомида 
уларнинг 
амалий 
ва 
назарий 
тажрибалари асосида тарбияландилар. Ҳаттоки ҳозирги кунда ҳам 
Якин Шарқ, Шимолий Африка мамлакатлари, Ҳиндистон ва 
Покистонда касалларни даволашда ўрта аср тиббий манбаларидаги 
дорилардан фойдаланилади.
Ўша даврдаги табобатнинг тез тараккйй этишига асосий сабаб, 
аввало, фаннинг бу соҳасига бўлган катта ҳаётий эҳтиёж эди, бу эса 
ўз навбатида шу соҳага тегишли кўплаб таржима ва турли мустақил 
асарларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу нарса айникса ўрта аср 
табобатининг муҳим ва ажралмас қисми бўлган доришуносликда 
(фармакологияда) яккол акс этди. Дорншуносликка тегишли бўлган 
адабиётларнинг 
ахамияти 
даволаш 
дастурлариникидан 
кам 
бўлмаган, бунга ўша даврда яратилган тиббий асарларнннг ярми 
доришунослик китобларидан иборатлиги ҳам далилдир. Бундай 
асарларнинг аксарияти кадимги юнон, рим, ҳинд ва бошқа шарқ 
халқлари 
тиббий 
адабиётида тарбияланган 
Марказий 
Осиё 
олимлари каламига мансубдир.
Минтақамиз 
ва умуман, 
мусулмон 
доришунослигининг 
шаклланиши 
ва 
ривожига таъсир 
кўрсатган 
ислом 
даври 
асарларьни шартли равишда қуйидаги турларга ажратнш мумкин.
1.1. 
Содда дориларнииг алифбо тарт ибида т уш лган
рўйхат лари, яъни фармакогнозиялар.
Уларда содда дорининг 
турли тиллардаги номи, ташқи тавсифи берилган. Бу турдаги 
асарларга Абу Райҳон Берунийнинг (973-1048) “
Китаб ас-сайдана
фи-т-тиб&'
(“Табобатда доришунослик”) асари ёркин мисолдир. 
Унда мингдан ортиқ маъданий, наботий ва ҳайвоний келиб 
чиқишга эга бўлган содда дориларнинг араб, форс, юнон, сурён, 
ҳинд, хоразмий, туркий, сўгд ва бошқа тилу лаҳжалардагн 4500 та
3
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

номлари ва тавсифлари келтирилган. Берунийнинг бу асари ўша 
давр дори атамаларини тартиблаш ишига катта ёрдам берди1.
Таниқли испан-иброн олими ва табиби Мусо ибн Майсун нбн 
‘Абдуллох ал-Қуртубийнинг (1135-1204) 
“Шарҳ асм а’ ал-аққор"
(“Дори номлари шарҳи”) номли китоби ҳам илк ўрта асрда 
яратилган машҳур фармакогнозиялардандир*.
1.2. Содда дорилар (Ма1епа теЛса) ҳақида?и китоблар.
Доришунослик китоблари орасида бу турдаги асарлар жуда 
машҳур бўлиб, кенг таркалган. Улар шарк доришунослигини 
ўрганишда муҳим манба ҳисобланади. Бу асарларнинг барчаси 
номлари бўйича абжад тартибида жойлаштирилган маъданлар 
ҳамда ўсимлик ва ҳайвон аъзоларининг хоссаларн, табиати ва 
тиббий қўлланиши 
бўйича 
кўрсатмаларни 
ўз 
ичига 
олган 
маколалардан ташкил топган. Кўп ҳолларда у ёки бу дорининг 
бадали (ўрнига ўтувчиси) хам кўрсатилган бўлади.
Мусулмон табибларининг бир неча авлоди учун юнон олими 
ва ҳарбий табиби Педаний Диоскориднинг (I аср) “Дори воситалар 
ҳақида” номли китобининг арабча таржимаси энг эътиборли манба 
бўлган. Шу боис, Ма(епа МесЬса ҳақндаги асарларнинг аксарияти 
мазкур Диоскорид китобига ўхшаш шаклда ёзилган. Фақат уларга 
киритилган дориларнинг ассортименти асар яратилган жойнинг 
географик ва иқлим фаркига мувофик холда ўзгарган. Бу эса 
мусулмон Шаркидаги фармакологик билимларнинг бойишига 
хизмат қилган.
Содда дорилар (