Ўзбекистон республикаси давлат божхона қЎмитаси

Жиноятларни 
тергов 
қилиш 
услубиѐтларининг 
вазиятга 
боғлиқлиги ва турли-туманлиги. Тергов амалиѐти жиноятларнинг ҳар бир 
тури учун типик бўлган тергов вазиятларининг мазмунини ҳисобга оладиган 
ҳамда унга боғлиқ ҳолда терговни ташкил қилишнинг у ѐки бу усулини 
тавсия этадиган хусусий криминалистик услубиѐтлар яратишни талаб 
қилади. Жиноят иши бўйича тергов вазияти жиноятни тергов қилишнинг 
муайян давридаги вазиятни тавсифловчи ҳолатлар (шароитлар, омиллар) 
мажмуидан иборат бўлади. 
Типик тергов вазиятлари жиноятларни тергов қилишнинг барча 
босқичларига хосдир, лекин криминалистик услубиѐтларда кўпинча 
дастлабки типик тергов вазиятлари таҳлил қилинади. Уларнинг хилма-
хиллиги кўп турли тавсияларни ва уларнинг тизимларини ишлаб чиқишни 
талаб қилади. Типик тергов вазиятлари ҳисобга олинган ҳолда жиноятларни 
тергов қилиш услубиѐтларининг яратилиши тавсияларнинг мазмунини 
аниқлаштиради ҳамда уларнинг амалий қимматини оширади. 
Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиѐтларининг 
умумийлиги. Жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш 
чоғида криминалистик услубий тавсиялардан фойдаланиш қулай бўлиши 
учун хусусий услубиѐтларнинг конструктив бирлиги тамойилига, яъни ички 
мустақиллиги ва кўп турлилигига амал қилган ҳолда уларнинг мақбул 
тузилишига риоя этиш зарур. 
Мазкур тамойилларга кўра ишлаб чиқилган хусусий криминалистик 
услубиѐтлар шунингдек терговчининг ички ишлар органлари тезкор ва 
бошқа хизмат ходимлари билан ўзаро ҳамкорлиги хусусиятларини; 

---

жамоатчилик ѐрдамидан фойдаланишга доир йўл-йуриқларни; терговчи 
томонидан айрим турдаги жиноятларни тергов қилиш чоғида унинг олдини 
олишга доир фаолиятини ташкил этиш бўйича тавсияларни ҳам ўз ичига 
олган бўлиши керак. 
Жиноят қонунига муносабати нуқтаи назаридан хусусий услубиѐтлар 
типик (турга оид) ва махсус услубиѐтларга бўлинади. Типик услубиѐтлар 
жумласига амалдаги жиноят қонунида белгиланган жиноят турлари (масалан, 
одам ўлдириш, ўғирлиқ фирибгарликни тергов қилиш услубиѐтлари ва 
ҳаказо) бўйича тузилган услубиѐтлар киради. 
Жиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари янгиланиши муносабати билан 
тегишлича янги хусусий услубиѐтларни ишлаб чиқиш зарурияти пайдо 
бўлади. У ѐки бу қилмиш учун жиноий жавобгарликнинг бекор қилиниши 
ѐки уларнинг жиноийлик тоифасидан чиқарилиши (декриминализация 
қилиниши) тергов қилишнинг айрим услубиѐтларига бўлган эҳтиѐжни 
истисно этади. Типик хусусий услубиѐтлар сони жиноятларнинг мавжуд 
турларига мувофиқ бўлиши керак. Услубиѐтларнинг ана шу сони энг юқори 
(максимал) ҳисобланади. Шу сабабли, криминалистика олдида барча зарур 
бўлган, лекин ҳозирча мавжуд бўлмаган хусусий услубиѐтларни ишлаб 
чиқиш вазифаси туради. 
Махсус услубиѐтлар жумласига қонунда белгиланган жиноятларнинг 
турлари бўйича эмас, балки бошқа асослар бўйича тузилган хусусий 
услубиѐтларни киритиш керак бўлади. Жумладан, ана шу мақсад учун 
асослар 
сифатида 
жиноят 
содир 
этилган 
жой, 
жиноятчининг, 
жабрланувчининг шахси, жиноят содир этилган пайтдан бошлаб ўтган вақт 
ва бошқа шу сингарилар танланиши мумкин. Криминалистика адабиѐтларида 
темир йўл, сув ва ҳаво транспортидаги жиноятларни; вояга етмаганлар ва 
рецидивистлар содир этган жиноятларни; ўтган йилларнинг очилмай қолган 
жиноятларини тергов қилиш услубиѐтлари маълум. 
Аниқлаштирилиш 
(тафсилотлаштирилиши) 
даражасига 
кўра, 
жиноятларни тергов қилиш услубиѐтлари бир босқичли, икки босқичли ва 
кўп босқичли бўлиши мумкин. Масалан, ўғирликларни тергов қилиш 
услубиѐти уларни тергов қилиш бўйича умумий тавсияларнигина эмас, балки 
хонадон ва автомашина ўғирликларини, майда ўғирликларни, корхоналар, 
муассасалар ва ташкилотлардаги ўғирликларни; почта ўғирликларини ва 
бошқа шу сингариларни тергов қилиш услубиѐтларини ҳам ўз ичига олади. 
Жиноятларни тергов қилишнинг хусусий услубиѐтлари хажмига кура 
тўлиқ ва қисқартирилган турларга бўлинади. Аксарият ҳолларда, у ѐки бу 
турдаги жиноятни тергов қилишнинг бутун жараѐнини ўтказиш учун 
услубий тавсиялар ишлаб чиқилади. Баъзан эса тадқиқотлар тергов 
қилишнинг бирон-бир босқичини ташкил этиш ва амалга ошириш бўйича 
услубий тавсияларни ишлаб чиқиш билан чекланади. Чунончи, дастлабки 
тергов ҳаракатларини ўтказиш бўйича криминалистик услубий тавсиялар 
анча кенг тарқалган. 
Жиноятларнинг қамраб олинадиган турлари бўйича хусусий 
услубиѐтлар комплекс ва аниқ турларга бўлинади. Икки ѐки ундан ортиқ 
ўзаро боғлиқ турдаги жиноятларни тергов қилиш услубиѐтлари, масалан, 

---

талончилик ва боскинчиликларни тергов қилиш услубиѐти, ўт қўйишлар ва 
ѐнғинга қарши хавфсизлик қоидаларига жинояткорона риоя этмасликларни 
тергов қилиш услубиѐти сингарилар комплекс услубиѐтлар ҳисобланади. 
Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиѐтлар ўз шаклига 
кўра кўпинча монографиялар, диссертация тадқиқотлари, дарсликлар, ўқув, 
услубий ва амалий қўлланмалар, услубий хатлар тариқасида ишлаб чиқилади 
ва хоказо. 
Хусусий криминалистик услубиѐтлар таснифи схемада келтирилган.