Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

Тижорат банкларида “активлар самарадорлиги 
(даромадлиги)”, “активлар сифати”, “активлар 
ликвидлиги” тушунчаларининг қиёсий-услубий 
фарқланиш жиҳатлари
16
№
Тавсиф-
ловчи 
жиҳатлар
Активлар са-
марадорлиги 
(даромадлиги)
Активлар 
сифати
Активлар ликвидлиги
1
Мақсади
Банкнинг да-
ромадлик кўр-
саткичларини 
таъминлаш
Активлар 
билан боғлиқ 
рискларни 
пасайтириш
Банкнинг ўз мажбу-
риятларини тўлиқ 
бажарилишини таъ-
минлаш
2
Вазифа-
лари
Жойлаштирил-
ган активлар-
нинг даро-
мадлигини 
ошириш
Активлар
қадрсизлани-
шининг олдини 
олиш
Банк мажбуриятлари-
ни доимий таъминлаш 
имконини берадиган 
барқарор маблағлар-
ни шакллантириш
3
Объекти
Активлар ҳаж-
ми, даромад, 
харажат
Активлар 
ҳажми
Актив ва мажбурият-
лар ҳажми
4
Қамрови
Банкнинг 
барча кўрсат-
кичлари
Барча актив 
амалиётлар
Активлар, мажбурият-
лар, капитал
5
Таъ-
минлаш 
усуллари
Диверсифика-
циялаш, баҳо-
лаш, назорат
Захира яратиш, 
баҳолаш,
мониторинг 
ўтказиш
Фарқ (ГЕП), баҳолаш, 
пул оқимини таҳлил 
қилиш
Россиялик иқтисодчи олимлардан Г.Г.Коробова,
Р.А.Карпова, А.Ф.Рябова, В.А.Ларионова, Г.Ж.Курдуюмов, 
Е.А.Нестеренко, С.А.Шульков кабилар эса банк актив-
ларини вазифалари, ликвидлиги, риск даражаси, жой-
лаштириш муддати ва субъектига қараб таснифлашни 
таклиф этади
17
.
Хорижлик мутахассисларнинг фикрича, банк активла-
рининг таркибий улуши қуйидаги мутаносибликни таш-
кил этади:
16
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
17 
Коробова и др. Банковское дело. Учебник.-М.: Экономист, 2006.-766 с. 
(132-143-бетлар).

---

26
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
- актив амалиётлар таркибида асосий ўринни кредит 
маблағлари эгаллайди (19,90–83,25%);
- банк активлари таркибида иккинчи ўринни қиммат-
ли қоғозларга инвестициялар ташкил этади (2,15–23,87%);
- учинчи ўринда – касса маблағлари (0,2–12,94%);
- бошқа активлар эса кенг миқёсдаги ҳисоб операция-
лари, капитал активлари ва асосий воситаларни қамраб 
олади (2,0–78,0%)
18
.
Республикамиз тижорат банкларида 01. 07. 2019 йил 
ҳолатига активлар таркибининг улушли мутаносиблиги 
мос равишда: соф кредит қўйилмалари – 205 487 млрд. 
сўм 77,7% (ўтган йилнинг шу даврида – 71,5%), Марказий 
банк ва бошқа банкдаги маблағлар – 36 651 млрд. сўм 
13,9% (ўтган йилнинг шу даврида – 19,6%), инвестиция-
лар ва бошқа қимматли қоғозлар – 3 238 млрд. сўм 1,2% 
(ўтган йилнинг шу даврида – 0,9%), кассадаги нақд пул 
ва бошқа тўлов ҳужжатлари – 5 458 млрд. сўм 2,1% (ўт-
ган йилнинг шу даврида – 2,4%), соф асосий воситалар – 
4 381 млрд. сўм 1,7% (ўтган йилнинг шу даврида – 1,5%), 
бошқа активлар – 3 945 млрд. сўм 1,5% (ўтган йилнинг шу 
даврида – 1,6%)ни ташкил этган
19
.
Тадқиқот натижаларининг тасдиқлашича, тижорат 
банкларида активлар самарадорлигини таъминлаш му-
раккаб жараён бўлиб, бир қатор аниқ талабларга тая-
нишни талаб этади. Улар ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий 
ва малакавий талабларни ўз ичига олади.
Ҳуқуқий талаблар банк ички сиёсатларида активлар 
сифатини ошириб бориш механизмини мукаммал бел-
гиланиши, банк активлари самарадорлигини назорат қи-
лишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириб бориш-
ни тақозо этади.
Ташкилий талаблар эса тижорат банкларида активлар-
ни самарали жойлаштиришга жавобгар тузилмаларнинг 
18 
Лаврушин О.И. Банковское дело. Учебник. -М.: Финансы и статистика, 
2005.-672 с. (72-бет).
19 
Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг http://cbu.uz расмий сайти 
маълумотлари.

---

27
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
мавжуд бўлиши, дастурий тизимлар ва маълумотлар ба-
засининг мустаҳкамлигини ифодалайди.
Иқтисодий талаблар активлар сифатини таснифлаш ва 
комплекс таҳлил қилиш тизимини мукаммаллиги, актив-
ларни диверсификациялаш тамойилларига тўлиқ амал 
қилиниши, активлар сифати бўйича тизимли мониторинг-
ни йўлга қўйилганлиги кабилар билан белгиланади.
Малакавий талаблар активлар таваккалчилигини аниқ 
баҳоланиши, активларни жойлаштириш жараёнида ҳуж-
жатлаштиришнинг тўғрилиги, ходимларнинг малакавий 
тайёргарлигини узлуксиз ошириб бориш зарурлигини 
англатади.
Тижорат банкларида кредитлаш тизими бўйича тузи-
ладиган ҳисоботлар активлар самарадорлигининг мав-
жуд ҳолати тўғрисидаги батафсил ахборотларни ифода-
лаши лозим.
Тижорат банкларида активлар портфели самарадор-
лиги ўзгариши тўғрисидаги ахборотларни ҳаққоний ва 
ўз вақтида тақдим этиш механизмининг йўлга қўйилма-
ганлиги банк Бошқарувини мавжуд муаммоларни тезкор 
бартараф этиш борасида чора-тадбирлар ишлаб чиқи-
шига тўсқинлик қилувчи омиллардан ҳисобланади.
Банк активлари самарадорлигини таъминлашнинг ус-
лубий асосларининг устувор йўналишлари қаторида бу 
борадаги мавжуд муаммоларни гуруҳлаш муҳим ўрин 
тутади.