Ўзбекистон республикаси алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги

Адабиёт:

1. Угрюмов Е.П. Проектирование элементов и узлов ЭВМ – М.; Высш. шк., 1987.

2. Схемотехника ЭВМ. Учебник для ВУЗов под редакцией Соловьева Г.Н. – М.; Высш. шк., 1985.
3. Безуглов Д.А., Калиенко И.В. Цифровые устройства и микропроцессоры., Ростов-на-Дону, 2006 г.
4. Хоровиц П., Хилл У. Искусство схемотехники. Изд. 3-е, Москва, Мир, 1986 г.

4-маъруза.
Триггерлар

Режа:
1. Триггер таърифи. Асинхрон ва синхрон триггерлар.
2. RS-триггер.
3. D-триггер.
4. T-триггер.
5. Икки поғонали триггер.
6. JK-триггер.


Таянч иборалар: триггер, асинхрон триггер, синхрон триггер, RS-триггер, D-триггер, T-триггер, икки поғонали триггер, JK-триггер.

1. Триггер иккита турғун мувозанат ҳолатга эга бўлган схема бўлиб, иккилик саноқ тизимида ифодаланган ахборотларни ишлаш ва хотирлаш учун жуда қулай ҳисобланади.

Ахборотни киритиш (ёзиш) усули бўйича триггерлар "асинхрон" ва "синхрон" ("тактланувчи") триггерларга бўлинади.
Асинхрон триггерларда ҳар қандай вақт онида кириш йўлидаги сигналлар триггернинг тегишли (бир ёки нуль) ҳолатини бир маънода аниқлайди. Яъни, кириш йўли ахборотининг ўзгариши триггер ҳолатининг дарҳол (ўткинчи жараён тугаши билан) ўзгаришига олиб келади.
Синхрон (тактланувчи) триггерлар қўшимча кириш йўлига эга бўлиб, бу йўлдан синхронловчи (тактловчи) сигналлар берилади. Синхрон триггерларга ахборот фақат навбатдаги синхросигнал берилиши билан киритилади
Бундай триггерларни бир бири билан улаб кетма-кет занжирларда (счетчикларда, силжитувчи регистрларда ва бошқаларда) ишлатиш мумкин. Аммо бунинг учун синхросигнал давомлилиги триггернинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиш вақтидан кичик бўлиши шарт. Акс ҳолда битта синхросигнал таъсири вақтида триггер бир неча марта ўз ҳолатини ўзгартириши мумкин. Демак, синхросигнал давомлилиги триггернинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиш вақтидан кичик бўлиши ва шу билан бир қаторда схеманинг ишончли ишлаши учун етарли бўлиши керак.

2. RS-триггер деб иккита кириш йўли S ва R га эга бўлган, икки турғун мувозанат ҳолатли схемага айтилади. S - триггерни бирлик ҳолатига ўтказувчи кириш йўли (инглизча "set-ўрнатиш" сўзидан олинган), R - эса триггерни нуллик ҳолатига ўтказувчи кириш йўли (инглизча "reset- тушириш" сўзидан олинган), яъни S = 1 ва R = 0 бўлганда триггер бирлик ҳолатига ўтказилса S = 0 ва R = 1 бўлганда нуллик ҳолатига ўтади. RS-триггерлар бошқа триггерлар қатори асинхрон ва синхронларга бўлинади.

Асинхрон RS-триггерлар. Улар ҳар томонлама тескари боғланиш билан қамраб олинган иккита ИЛИ-НЕ ёки И-НЕ мантиқий элементлардан иборат бўлади (4.1-расм "а", 4.2-расм "а"). Ҳар бир мантиқий элементнинг кириш йўлларидан бири тескари боғланиш сигналини беришга ишлатилса, иккинчиси бошқариш сигналини беришга ишлатилади. Чиқиш йўлларидан бири Q бирлик, иккинчиси нуллик деб аталади. Q чиқиш йўлидаги сигнали бирга тенг (Q = 1) бўлса, бу сигнал Э₂ элементнинг кириш йўлига таъсир этиб унинг чиқиш йўлида = 0 сигналини пайдо бўлишига олиб келади. Триггернинг бу ҳолати бирлик ҳолати ҳисобланади. Триггернинг нуллик ҳолатида Q = 0,  = 1 бўлади.

4.1-расм. ИЛИ-НЕ мантиқий элементлар асосида қурилган асинхрон
RS-триггер схемаси (а) ва унинг шартли белгиланиши (б)

Энди триггернинг бошқа ҳолатига ўтишини қандай бошқариш мумкинлигини кўрайлик. Фараз қилайлик, триггер (4.1-расм, "а") бирлик ҳолатида бўлсин (Q = 1, = 0). Агар Э₂ мантиқий элементнинг пастки кириш йўлига бирлик сигнали берилса, бу элементнинг ҳолати ўзгармайди. Чунки бундан олдин ҳам шу элементнинг юқори кириш йўлига Q чиқиш йўлидан мантиқий бир сигнали берилган эди. Демак, триггерни нуллик ҳолатига ўтказиш учун R кириш йўлига бирлик сигнали берилиши лозим. Натижада Э₁ мантиқий элементнинг чиқиш йўлида Q = 0 бўлади. Бу сигнал Э₂ мантиқий элементнинг кириш йўлига таъсир қилиб шу элементнинг чиқиш йўлида  = 1 сигналининг пайдо бўлишига олиб келади, яъни триггер нуллик ҳолатига ўтади.

Шу тариқа нуллик ҳолатдаги (Q = 0,  = 1) триггерни бирлик ҳолатига ўтказиш учун S кириш йўлига бирлик сигналини бериш лозимлигини кўрсатиш мумкин (R = 0 шартини бажарган ҳолда).
Триггернинг иккала кириш йўлига R = S = 0 сигналлари берилса, триггер ўзининг бу сигналлар берилгунича бўлган ҳолатини сақлайди. Кириш йўли сигналларининг R = S = I комбинациясида эса бу сигналлар таъсири вақтида иккала мантиқий элементнинг чиқиш йўлида Q =   = 0 бўлади, сигналлар олингандан сўнг триггернинг ҳолати ноаниқ бўлади. Яъни триггер тасодиф омилларга боғлиқ ҳолда бирлик ҳолатига ҳам, нуллик ҳолатига ҳам ўтиши мумкин. Шунинг учун R = S = I комбинациясига йўл қўйиб бўлмайди.