Ўзбекистон Республикаси алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги

3. Нурларнинг дозаметрик миқдорлари ва уларнинг ўлчов бирликлари.

Нурланиш дозаси деб - ионлаш ва молекуляр муҳитни уйғотишга сарф бўладиган масса бирлигидаги нурланувчи модда ютадиган энергия микдорига айтилади.
Нурланиш микдорлари турли ифодаланади. Масалан, ютиладиган (жалб қилинган) доза бирлигини грей (Гй) дж/кг, рад, эрг/г ларда ифодалаш қабул қилинган. 1 Гй - 1,0 Дж/кг, 1рад=100 эрг/г=1.10 Дж / кг. га тенг. Экспозицион миқдор учун бирлик сифатида кулон килограмм (Кл/кг) рентген қабул қилинган.
Рентген заряд (р) йиғиндиси бир электростатик бирликка тенг электр ташкил қиладиган (1см. куб ҳавода нормал шароитда) 0,001292 г. ҳаводаги ионлар ҳосил қилувчи рентген ёки бошқа нурни ифодалайди.
Нурланиш касаллигидан сақланиш, ишлаётган ходимларни
хавфсиз меҳнат шароити билан таъминлаш ва уларни хавфли вазиятлардан огоҳлантириш мақсадида йўл қўйиладиган доза микдори (ЙҚДМ) ва йўл қўйиладиган изотопнинг активлиги (ЙКИА), радиация хавфсизлиги нормаларига (РХН-96) асосан белгиланади.
Вақт бирлигида нурланиш миқдори энергияси Р/соат, МкР/соат, мбэр/йил ( биологик эквивалент радиация) бирлигида ўлчанади.
Нурланиш хавфсизлиги нормаларига асосан (НХН-96) шахслар касбига мос равишда қўйидаги гуруҳларга бўлинади.
А-гуруҳ- ионловчи нурлар манбалари билан доимий мулоқатда ишлайдиган касб эгалари.
Б- гуруҳ- радиактив нурлар манбалари билан ишламайдиган, лекин иш жойи ва яшаш шароити бўйича радиактив моддалар ёки бошқа манбалар таъсирида бўладиган шахслар.
В-гуруҳ барча яшайдиган аҳолига мансуб.
Тана аъзоларини ҳам нурлар таъсири бўйича қўйидагича гуруҳлаш мумкин.
Биринчи гуруҳ - бадан, суяк, қизил танача ва бошқалар.
Иккинчи гуруҳ - қалқонсимон без, ёғли тўқима, жигар, буйрак, талоқ, ошқозон, ичак йўллари, ўпка, кўз қорачиғи ва бошқалар.
Учинчи гуруҳ - тери қопламаси, суяк тўқимачаси, қўл бармоқлари, билак, кафт, товон киради. Бу нурлар билан ишловчи касб эгалари учун ташқи нурланиш доза йиғиндиси (биологик эквивалент радиация) бир йилга 5 бэр ва 30 йилда йиғиладиган миқдори эса 60 бэрдан ошмаслиги керак.
Изотопларнинг йўл қўйиладиган активлиги бўйича (кюри/летр) радиактив моддалар 4 - гуруҳга бўлинади.
Биринчи гуруҳга - ўта юқори радиактив изотоплар. Масалан: С, S₂, P₀ , P_в ва бошқалар. Бу моддалар учун ИЙКА = 1,10^-13кюри / летрни ташкил этади.
Иккинчи гуруҳга - юқори радиактив изотоплар ( Na ,Co, S₂ Ag , ва бошкалар) ИЙКА-1,10^-13– 1,10^-11 кюри / летр белгиланган.
Учинчи гуруҳга- ўртача радиактив изотоплар (Ba , Na , S , Mn , Zn , P ва бошқалар) ИЙКА=1,10¹¹ – 1,10^-9 кюри / летр белгиланган.
Тўртинчи гуруҳга - активлиги 1,1^-9кюри / летр бўлган водород Н, корбон СО, азот, аргон, индий ва бошқалар киради.