Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

 
Используемая литература 
1. Н.И. Гендина, Н.И. Колкова, Г.А. Стародубова, Ю.В. Уленко. Формирование 
информационной культуры личности: теоретическое обоснование и моделирование 
содержания учебной дисциплины / – М.: Межрегиональный центр библиотечного 
сотрудничества, 2006. – 5-10 с. 
2. Винарик, Л.С Учеб. пособие / Л.С. Винарик, Н.Ф. Васильева. – М.: Школьная б-ка, 
2002. -89 с. 
3. Паршукова, 
Г.Б. 
Информационно-библиотечная 
среда 
образовательного 
пространства региона: Монография / ГПНТБ СО РАН. — Новосибирск, 2003. — 158-
163 с. 
 

---

76 
ELEKTRON TIJORAT TIZIMLARINING AHAMIYATI 
 
T. B.Djurayev (TATU, Axbopot texnologiyalar kafedrasi assistent) 
Elеktron tijorat faoliyati O’zbеkiston Rеspublikasining “Elеktron tijorat to’g’risida”gi 2015 
yil 22 maydagi 385-сон Qonuni bilan bеlgilanadi va amalga oshiriladi. 
Jahon hamjamiyatining ko’zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish uchun, axborot 
texnologiyalariga bo’lgan ehtiyoji katta sur’atlar bilan oshib borayapti. Iqtisodiy o’sishning 
faollashuvi, dunyo aholisi yashash darajasining yaxshilanishi axborot texnologiyalarining 
kundalik hayotimizga singib ketagani natijasidir. Dunyo tajribasi shuni ko’rsatadiki erkin 
axborot oqimining ta’minlanishi bozor iqtisodiyotiga o’tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni 
oshiradi. 
Elеktron tijorat Intеrnеt tarmog’idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda oldi-sotdini amalga 
oshirilishini ifodalash uchun qo’llaniladi. U kompyutеr tarmog’idan foydalangan holda xarid 
qilish, sotish, sеrvis xizmatini ko’rsatishni amalga oshirish, markеting tadbirlarini o’tkazish 
imkoniyatini 
ta'minlaydi.
Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turlaridan farqi. Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turidan 
quyidagi xaraktеrli xususiyatlari bilan farqlanadi: 
-xaridor o’ziga qulay vaqt, joy va tеzlikda mahsulotni tanlash va sotib olish imkoniyatiga ega; 
-savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallеl ravishda, ya'ni ishlab chiqarishdan 
ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud; 
-ko’p sonli xaridorlarning bir vaqtning o’zida bir nеchta firmalarga murojaat qila olishi. Bu ko’p 
sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida sotuvchilar bilan muloqotda bo’lish imkoniyati; 
-kеrakli mahsulotlarni tеzlikda izlab topish va shu mahsulotlari bor firmalarga murojaat qilishda 
tеxnika va transport vositalaridan samarali foydalanish, mahsulotlarni bir joyga yig’ish va ularni 
sotib olishda aniq manzillarga murojaat qilish. Ortiqcha vaqt va xarajatlarni kamaytiradi; 
-xaridorning yashash joyi, sog’lig’i va moddiy ta'minlanish darajasidan qat'iy nazar hamma 
qatori tеng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati; 
-hozirgi kunda chiqqan jahon standartlariga javob bеradigan mahsulotlarni tanlash va sotish 
imkoniyati; 
-elеktron tijorat sotuvchining mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish jarayonidagi imkoniyatini 
yanada kеngaytiradi va yangilaydi. Endi sotuvchi mahsulotlarini sotish jarayonini tеzlashtirishi, 
yangi va sifatli mahsulotlarni muntazam almashtirishi, mahsulotlarning aylanma xarakatini 
tеzlashtirishi kеrak bo’ladi. 
Intеrnеt-banking. To’lov tizimlari orasida alohida guruh, bu Intеrnеt banking funktsiyasini 
bajaruvchi tizim, ya'ni Intеrnеt orqali bank opеratsiyani amalga oshirish hisoblanadi. 
Intеrnеt-banking bankdagi hisob raqamni Intеrnеt orqali boshqarish imkoniyatini bеradigan 
xizmat. Intеrnеt banking tizimida samarali ishlash uchun Intеrnеtga ulangan va Intеrnеt 
brouzеrga 
ega 
kompyutеr 
bo’lishi 
еtarli 
hisoblanadi. 
Intеrnеt-banking imkoniyatlari quyidagilarni bajarishga imkon bеradi: 
-bankka barcha turdagi moliyaviy hujjatlarni yuborish; 
-istalgan davr uchun bankdagi hisob raqamlardan ko’chirmalar va ularga tеgishli boshqa 
hujjatlarni olish; 
-haqiqiy vaqt tartibida to’lov hujjatlari bank ishlovidan o’tishining barcha bosqichlarini kuzatish; 
-xatolar to’g’risida xabarlarni tеzkor olish; 
-kirim va chiqim to’lov hujjatlarini ko’rish va chop etish. 
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, o’zbekistonda elektron tijoratni rivojlan- tirish bilan 
bir qatorda bu sohaning takomillashishiga to’sqinlik qilayotgan bir qan- cha muammolar ham 
mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi bugun gi kunning muhim talablaridan biri 
hisoblanadi.
Birinchidan, zarur infrastrukturaning hali ham yetarli darajada takomillashma- gani. Quyida 
bir nechta misollar keltiramiz: 

---

77 
-internetning global tarmog’i bilan to’gridan-to’g’ri bog’langan provayderlar soni cheklangan 
miqdorda va buning natijasida internet mijozlarga provayder o’rtasida biridan ikkinchisiga 
tashish orqali yetkazilmoqda, ma’lumki bunday holat xizmat ko’rsatishning sifatiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. 
-viloyatlarda ko’rsatilayotgan internet xizmatining sifat ko’rsatkichlari poytaxtdagi holat bilan 
solishtirganda sezilarli darajada yomon. Ajratilgan ulanish (ADCL modem) uchun yetarli shart-
sharoitning yaratilmaganligi natijasida mijozlar to’gridan to’g’ri qo’ng’iroq qilish orqali (Dial-
up) ulanishdan foydalanishadi. Bu o’z navbatida xizmat sifatining yetarli darajada bo’lmasligiga 
olib keladi. 
Ikkinchidan, internet foydalanuvchilarining miqdori shunday darajadaki, bu holat elektron 
tijorat bilan shug’ullanish uchun zarur bo’lgan yirik bozor yaratish imkonini bermaydi. To’gri 
oxirgi yillarda bu sohada bir qancha ijobiy natijalarga erishilmoqda, lekin bu faqatgina ma’lum 
bir hududlarda o’smoqda. Ko’pchilik viloyatlarda bunday holat haligacha muammoligicha 
qolmoqda. Ma’lumki, yetarlicha hajmdagi bozorga ega bo’lmasdan turib elektron tijorat 
faoliyatini yuritish ixtiyoriy tadbirkor uchun zarardir. 
Uchinchidan, jismoniy shaxslarning bank hisob raqamlaridan on-line to’lovni amalga 
oshirishni ta’minlaydigan ishonchli tizimning rivojlanmaganligi. Banklarimiz tomonidan 
chiqarilayotgan plastik kartochkalardan faqatgina maxsus terminallardan foydalanib to’lovni 
amalga oshirishimiz mumkin, xalqaro tajribada esa plastik kartochkalar yordamida, to’lovni 
qabul qilish uchun o’rnatilgan maxsus modullar orqali, to’g’ridan to’g’ri on-line do’konlarda 
to’lovni 
amalga 
oshirish 
mumkin. 
Asosiy muammo shundaki, O’zbekistonda jismoniy shaxslar uchun on-line banking xizmati 
keng tarqalmadi. On-line banking bank mijozlari uchun internet tarmog’ida yoki mobil aloqa 
yordamida o’z hisoblarini boshqarish va to’lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bir necha 
banklar tomonidan taklif etilayotgan SMS-banking bir tomonlama bo’lib, faqatgina hisob va 
operatsiyalar tarixi haqida ma’lumot olish uchun mo’ljallangan. Bu holat elektron tijoratning 
rivojlanishiga eng katta to’siq bo’layotgan muammolardan biridir. 
To’rtinchidan, mavjud internet-do’konlar faoliyatida yetarli professionallik darajasi 
yetishmaydi. Yuqorida keltirilgan muammolarni hal qilishda asosiy e’tibor beriladigan 
yo’nalishlar sifatida quyidagilarni taklif qilamiz: 
-Elektron tijorat sohasida ilmiy izlanishlarni chuqurlashtirish zarur. Ilmiy ishlar, maqolalar 
yozish, maxsuslashtirilgan internet-resurlar yaratish, doimiy forum va konferensiyalar tashkil 
etish, kadrlar tayorlashda elektron tijoratning nafaqat texnik, balki iqtisodiy va huquqiy 
xususiyatlarini ham inobatga olish, eng asosiy muammolardan biri malakali kadrlar 
yetishmovchiligini, oldini oladi. 
-Telekommunikatsion xizmatlarni ko’rsatish sohasida raqobatni rivojlantirish. Bu xizmat 
sifatining oshishiga, narxlar darajasining tushishiga va elektron tijorat uchun ma’lum internet-
auditoriyalarining yaratilishiga olib keladi. 
-AKT sohasiga investitsiyalarni kiritish uchun qulay huquqiy sharoitning ko’rsatilgan tartibda 
doimiy mavjud bo’lishini ta’minlash. 
-O’z-o’zini boshqarish va tajriba almashish tizimlarini yaratish 
-Elektron tijorat tizimi bo’yicha ta’lim tizimini rivojlantirish 
-Axborot texnologiyalarining butun O’zbekiston bo’ylab keng tarqalishini ta’minlash. Nafaqat 
viloyat markazlarida, balki chekka qishloqlarda ham axborot texnologiyalarining joriy qilinishi 
elektron tijorat hajmining sezilarli darajada oshishiga olib keladi. 
-On-line banking tizimini butun respublika bo’ylab samarali joriy qilish. Bu ulgurji va chakana 
savdo bilan shug’ullanayotgan tadbirkorlar uchun o’z tovar va xizmatlari bilan internet tarmog’i 
orqali erkin savdo qilish imkoniyatini oshiradi. Shu bilan birga bu bank sohasining boshqa 
yo’nalishlari bo’yicha ham sezilarli o’zgarishlarga olib keladi. 
Elektron tijorat jamiyatni rivojlanirishidagi ahamiyati quyidagilarda nomoyon bo’ladi: 
-Elektron tijoratning rivojlanishi O’zbeksiton mehnat bozori strukturasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 
Yuqori axborot texnologiyalarini sanoatlashtirish minglab yangi ish o’rinlarini yaratadi 

---

78 
-O’zbekiston iqtisodiyotining barqarorlashishi, tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligi 
kuchayishi va elektron tijorat rivojlanishining bir paytda sodir bo’lishi eksport 
imkoniyatlarimizning oshishiga olib keladi. 
-Elektron tijorat aholi turmush darajasining yaxshilanishini, marketing, menejment kabi 
sohalarning rivojlanishini ta’minlaydi. 
Shunday qilib, O’zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish imkoniyatlari yildan yilga 
o’sib borayotganligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Uning rivojlanishi milliy ishlab 
chiqaruvchilarimizga yangi bozorlar ochish, yangi mijozlar topish imkoniyatlarini yaratadi. 
Elektron tijoratni rivojlantirish bo’yicha tanlangan va amaldagi yo’ldan to’g’ri borish, kelajakda 
O’zbekiston iqtisodiyotini jahon bozorining yetakchi vakillaridan biriga aylantiradi. 
O’zbekistonda elektron tijorat bo’yicha mavjud muammolarni hal qilishning to’g’ri yo’li 
tanlanganligi xalq farovonligida, jamiyatimizning taraqqiy topishida, iqtisodiy rivojlanishimizda 
o’z aksini topadi.