Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Yuridik javobgarlik quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:

• 
  yuridik javobgarlik davlat majburlov choralari bilan bog‘liq;
  
• 
  yuridik javobgarlik huquqbuzarlik bilan bog‘liq;
  
• 
  yuridik javobgarlik huquqbuzar uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi (ozodlikdan, ota-onalikdan mahrum bo‘lish yoki sodir etilgan qilmishi uchun jarima to‘lash va boshqalar);
  
• 
  huquq normalarining sanksiyasida o‘rnatiladi.
  

16.5. YURIDIK JAVOBGARLIKNI ISTISNO QILUVCHI HOLATLAR


Yuridik javobgarlikni istisno qiluvchi holatlar tegishli soha qonun hujjatlarida o‘z aksini topgan bo‘lib uning quyidagi turlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: zaruriy mudofaa; oxirgi zarurat; buyruqni yoki boshqacha tarzdagi rasmiy vazifani bajarish; muomalaga layoqatsizlik va boshqalar.

Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining “Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar tushunchasi”deb nomlangan 35-moddasida mustahkamlanganidek,“Qilmishda ushbu Kodeksda nazarda tutilgan alomatlar rasmiy jihatdan mavjud bo‘lsa-da, lekin u ijtimoiy xavfli, g‘ayriqonuniy yoki aybli bo‘lmasa, qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar deb topiladi”. Ushbu normada ko‘rsatilganidek, “Quyidagi holatlar, ya’ni kam ahamiyatli qilmishlar; zaruriy mudofaa; oxirgi zarurat; ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash chog‘ida zarar yetkazish; buyruqni yoki boshqacha tarzdagi vazifani bajarish; kasb yoki xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan asosli tavakkalchilik jinoyatni istisno qiluvchi holatlar deb topiladi”.¹

Zaruriy mudofaa mudofaalanuvchining yoxud boshqa shaxsning huquqlarini, jamiyat yoki davlat manfaatlarini g‘ayrihuquqiy tajovuz qilayotgan shaxsga zarar yetkazish yo‘li bilan himoya qilish hisoblanadi. Sodir etilgan harakatlar zaruriy mudofaa chegarasidan chiqib ketishiga yo‘l qo‘yilmagan bo‘lsa, huquqbuzarlik deb hisoblanmaydi.
Zaruriy mudofaa huquqi fuqarolarning davlat va jamoat manfaatlariga, fuqarolarga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga har qanday tajovuzlardan himoya qilishga oid normalarni ro‘yobga chiqarishning muhim kafolatlaridan biri hisoblanadi. Zaruriy mudofaa holatida yetkazilgan zarar, agar bunda mudofaa chegarasidan chiqilmagan bo‘lsa, qoplanmaydi.
Agar g‘ayriqonuniy tajovuzdan himoyalanish paytida himoyalanuvchi uchinchi shaxsga zarar yetkazgan bo‘lsa, bu zarar tajovuz qilgan shaxs tomonidan qoplanishi lozim.
Oxirgi zarurat nuqtai nazaridan harakat yoki harakatsizlikni huquqbuzarlik deb baholashda uning chegarasidan chetga chiqmaslik muhim jihat hisoblanadi. Ya'ni keltirilgan zarar oldi olingan zarardan oshib ketmasligi kerak. Shuningdek, boshqa vositalar orqali xavfning oldini olish mumkin bo‘lmasligi kerak. Faqat shundagina oxirgi zarurat holatida sodir etilgan qilmish huquqbuzarlik deb topilmaydi.
Muomalaga layoqatsizlik ham yuridik javobgarlikni istisno qiluvchi holatlar sifatida e'tirof etilib, u jismoniy shaxsning yoshi yoki ruhiy holatiga ko‘ra o‘z huquqlarini to‘liq amalga oshira olmaslik, o‘z zimmasiga majburiyatlar olish qobiliyatiga ega emasligida namoyon bo‘ladi. Jismoniy shaxsning muomalaga layoqatliligi masalasiga faqat sud tomonidan huquqiy baho beriladi.