Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

12. 5. MODDIY VA PROTSESSUAL HUQUQ

Moddiy huquq – ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishni ta'minlovchi huquq normalari tizimi. Moddiy huquq normalari huquq sub'ektlarining huquq va burchlari, ularning huquqiy holati, huquqiy tartibga solish doirasini belgilaydi.

Moddiy huquqni amalga oshirish shakllari va tartibini, uni himoya qilish shartlarini mustahkamlovchi protsessual huquqdan farqli o‘laroq moddiy huquq ijtimoiy munosabatlarga ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita huquqiy tartibga solish orqali ta'sir ko‘rsatish imkonini beradi.

M
Protsessual huquq – huquqlarni amalga oshirish, majburiyatlarni bajarish va ijro etish tartibini belgilovchi normalar. Protsessual huquq moddiy huquq normalarini qo‘llash jarayoni va tartibini belgilovchi normalar yig‘indisidir. Xususan, ushbu normalar jinoiy, fuqarolik, iqtisodiy, ma'muriy huquqbuzarlik ishlarini ko'rib chiqish va hal etish tartibini belgilab beradi. Jinoyat-protsessual kodeksi, Fuqarolik protsessual kodeksi, Iqtisodiy protsessual kodeksida ko'rsatilgan normalar shular jumlasidandir.
oddiy huquq normalari mulkchilik shakllarini, mol-mulk va shaxslarning yuridik holatini, davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tashkil etish tartibi va ularning tuzilmasini, huquqbuzarliklar uchun javobgarlik asoslari va ularning chegaralarini belgilaydi.
Huquq tizimida huquqning moddiy (fuqarolik, jinoyat huquqi) va protsessual (fuqarolik protsessual, jinoyat-protsessual huquqi) tarmoqlari farqlanadi. Biroq aksariyat hollarda huquqning ayni bir sohasi (ko‘pincha qonunchilik tarmog‘i) moddiy-huquqiy normalarni ham, protsessual-huquqiy normalarni ham o‘z ichiga qamrab oladi (masalan, konstitutsiyaviy, ma'muriy, moliya, mehnat, soliq, bojxona huquqi).
Moddiy va protsessual huquq o‘rtasida aniq chegara mavjud emas, ayrim huquq institutlari aralash xususiyatga ega. Masalan, vakillik bir vaqtning o‘zida ham moddiy, ham protsessual huquq instituti hisoblanadi, da'vo qo‘zg‘atish muddatining o‘tishi roman-german huquqiy tizimida moddiy huquqqa, anglo-sakson huquqiy tizimida esa protsessual huquqqa kiradi.