Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

81-модда. Кимѐвий ѐки радиоактив моддалар билан ифлосланган 
ерлардан фойдаланиш
 
Кимѐвий ѐки радиоактив моддалар билан ифлосланиш натижасида 
экология ва санитария-гигиенага оид белгиланган талабларга жавоб берадиган 
маҳсулот олиш таъминланмаѐтган ер участкалари қишлоқ хўжалиги 
оборотидан чиқарилиши лозим ва консервация қилиш учун уларни захира ерлар 
жумласига ўтказиш мумкин. Бундай ерларда қишлоқ хўжалиги маҳсулоти 
етиштириш ва реализация қилиш тақиқланади. 
Кимѐвий ѐки радиоактив моддалар билан ифлосланган ерлардан 
фойдаланиш, муҳофаза зоналари белгилаш, бундай ерларда уй-жойларни, 
ишлаб чиқариш ва ижтимоий-маданий аҳамиятга молик объектларни сақлаш, 
уларда мелиорация ва агротехника ишларини ўтказиш тартиби қонун 
ҳужжатлари билан белгиланади. 
 

---

355 
Шарҳланаѐтган моддада кимѐвий ѐки радиоактив моддалар билан 
ифлосланган ерлардан фойдаланиш ҳақида баѐн этилган бўлиб унда кимѐвий 
ѐки радиоактив моддалар билан ифлосланиш натижасида экология ва 
санитария-гигиенага оид белгиланган талабларга жавоб берадиган маҳсулот 
олиш таъминланмаѐтган ер участкалари қишлоқ хўжалиги оборотидан 
чиқарилиб, ушбу ерлар консервация қилиш мақсадида захира ер тоифасига 
ўтказилиши, шунингдек бундай ерларда қишлоқ хўжалиги маҳсулоти 
етиштириш ва реализация қилиш тақиқланиши баѐн қилинган.
Маълумки, инсон фаолияти натижасида ҳосил бўлган техноген 
ифлосланиш ѐки қишлоқ хўжалиги самарадорлигини ошириш мақсадида 
қўлланиладиган кимѐвий моддалар натижасида тупроқда кўпчилик зарарли 
моддалар йиғилади. Кимѐвий моддаларни кенг қўллаш ижобий самара бериши 
билан бир қаторда, бир неча салбий ҳолатларга ҳам олиб келади, Барча кимѐвий 
моддалар тупроққа тушганидан сўнг унда тўпланади, маълум бир шароитда эса 
миграция қилиб ер ости сувларига ѐки ўсимликлар ичига тушади. Натижада 
инсон саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Буни бартараф этиш 
мақсадида тупроқнинг ифлосланиш даражаси ўрганилади ва санитар-норматив 
ҳужжатлар ишлаб чиқилади. Бугунги кунда, илмий жиҳатдан асосланиш 
натижасида тупроқда 22 та модда учун йўл қўйиладиган тўпланиш даражалари 
белгиланди (16 пестицидлар, кўрғошин, симоб, хром ва бошқа зарарли 
моддалар бўйича белгиланди). Пестицид қолдиқларининг тупроқ, сув, ҳаво ва 
ўсимликларда тўпланиши ҳамда айланиши кейинчалик олинадиган қишлоқ 
хўжалик маҳсулотларга, инсон ва ҳайвонларга зарарли таъсир кўрсатиши 
мумкин. Шунинг учун агрокимѐвий хизмат ташкил қилишда пестицидларнинг 
тўпланишига йўл қўймайдиган уларни қўллаш регламентлари ва меъѐрларини 
белгилаш ҳамда ердан фойдаланувчилар томонидан пестицидларни 
қўлланилишини назорат қилиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. 
Шунингдек, пестицид қолдиқларини назорат қилишда уларнинг 
физикавий, кимѐвий, гигиеник ва токсикологик хусусиятлари ҳисобга олинади. 
Қишлоқ хўжалигида қўлланиладиган пестицидлар хавфлилик даражасига қараб 
учта гуруҳга бўлинади ва гербицидлар ҳамда фунгицидлар энг 
ифлослантирувчи моддалар гуруҳига киради.
Ҳар турдаги пестицидларнинг ҳар хил турдаги тупроқлардаги қолдиғини 
назорат қилишнинг ягона услуби мавжуд эмас ва уни яратиб бўлмайди. Аммо, 
экологик хавфлилик даражасини аниқлашга оид ягона талаблар қўйилиши 
зарур. Ушбу масалани пестицид қолдиқларини аниқлаш бўйича услублар 
стандартларини тасдиқлаш йўли билан ҳал қилиш мумкин.
Аҳоли яшайдиган жойлардаги тупроқнинг санитар ҳолатини баҳолаш 
кўрсаткичлари атроф муҳитни токсик чиқиндилардан муҳофаза қилиш 
мақсадида 
1977 
йилда 
Соғлиқни 
сақлаш 
вазирлиги 
томонидан 
«Утиллаштирилмаган (қайта ишлатилмайдиган) саноат чиқиндиларини кўмиб 
ташлаш полигонларини (жойларини) лойиҳалаштириш, қуриш ва ишлатишнинг 
санитар қоидалари» қабул қилинган. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиши 
мумкин бўлган оқова сувлар билан суғориш бўйича техник шартлар қабул 

---

356 
қилинган. Шу билан бирга ушбу меъѐрий актлар идоравий ҳисобланиб, ушбу 
ҳужжатларда тупроқларнинг сифатига оид техник кўрсаткичлар белгиланган.
Бундан ташқари, кимѐвий моддалар нафақат тупроқнинг ҳосилдорлигини 
оширади, балки уни зараркунандалар ва касалликлардан ҳимоя қилади, қишлоқ 
хўжалик маҳсулотлари ва уларнинг сифати сақлаб қолинишини таъминлайди. 
Пестицидларга белгиланган стандартлардаги талаблар қўйидагилардан иборат: 
қишлоқ хўжалигида қўллаш имкониятини яратаѐтган инсон ва ҳайвонлар учун 
кам токсиклиги; ташқи муҳитнинг оддий шароитларида бир вегетацион даврда 
инсон ва ҳайвонлар учун зарарсиз моддаларга парчаланиш хусусиятига эга 
бўлиши; қўллаш, сақлаш ва ташиш қулайлигига эга бўлиши; қўллашда юқори 
иқтисодий самарадорликка эга бўлиши. Масалан, қишлоқ хўжалигида фақат 
рухсат этилган кимѐвий моддаларни белгиланган миқдорларда қўллаш мумкин.
Тупроқни ифлослантирувчи ва инсон саломатлигига хавфлилигидан 
келиб чиқиб ифлослантирувчи моддаларни учта синфга ажратиш таклиф 
қилинган. 1-чи синф – юқори хавфли, 2-чи синф – ўртача хавфли, 3-чи синф 
кам хавфли моддалар. Синфларга мансублигини аниқлашда токсиклиги, 
сақланиб қолиш муддати, сувга, ҳавога, ўсимликларга ўтиб кетиш даражаси, 
озиқ-овқатларнинг ҳолатига таъсир кўрсатиши каби хусусиятлар инобатга 
олиниши лозим. Масалан 1- синфга мышьяк, симоб каби моддалар ва 
пестицидлар, 2-синфга кобальд, марганец каби моддалар, калий ва азот минерал 
ўғитлари, 3-синфга эса фосфор, минерал ўғитлар киритилиши мумкин. Аммо, 
зарарли моддаларнинг хусусиятлари тупроқда ҳар хил намоѐн бўлишини ҳам 
инобатга олиш даркор бўлади. 
Тупроқда токсик моддаларнинг йўл қўйиладиган тўпланиш даражаларини 
аниқлашда тупроқнинг ўз-ўзини тозалаш хусусиятининг бузилишини, тупроқ 
орқали ер ости сувларининг, атмосфера ҳавосининг ва ўсимликларнинг 
ифлосланишини назарда тутиб, олдини олишни ҳисобга олиб иш тутилади. 
Токсик моддаларнинг йўл қўйиладиган тўпланиш даражалари деганда, ушбу 
модданинг маълум бир муҳитда унинг энг юқори миқдори (лимити) 
тушунилади. 
Шунингдек, саноат корхоналарининг санитар муҳофаза зоналари, қишлоқ 
хўжалиги ерларининг тупроқлари, чиқиндилар сақланадиган ва кўмиб 
ташланадиган жойларнинг тупроқлари ҳамда бошқа шунга ўхшаш жойлар 
назоратга олинади.
Рекультивация жараѐнида пастки қатламларга солинадиган жинслар 
сифати, солинаѐтган ҳосилдор қатламнинг сифати ва ҳажми, ер ости сувлари 
баландлиги ва уларнинг сифати, рекультивация қилинаѐтган ерларда эрозияга 
қарши қурилмалар барпо этилиши, рекультивация қилинаѐтган ерларнинг 
рельефи ва сифати бўйича талаблар белгиланади.
Рекультивация қилинаѐтган ва кам ҳосилдор ерларга унумдор қатламни 
солиш нормативлари эса ўртача 10-15 см.ни, айрим ҳолатларда эса 60 см.ни 
ташкил этади. Қатламнинг қалинлиги қандай ерлар рекультивация 
қилинаѐтганлиги, рекультивация қилинган ерлар қандай мақсадларда 
фойдаланиши, солинаѐтган тупроқнинг тагидаги қатламларнинг ва солинаѐтган 
жинсларнинг сифати ва қалинлиги билан боғлиқдир. Ушбу масалани тартибга 

---

357 
солиш мақсадида кам ҳосилдор ерларга ҳосилдор тупроқни солиш меъѐрлари 
ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқ. 
Маълумки, ерларнинг ҳосилдорлиги тупроқнинг физикавий-кимѐвий 
таркибига боғлиқ. Кам ҳосилдор ерларни мелиорация қилиш ишлари ҳажми ва 
турларини белгилашда тупроқнинг таркиби ҳисобга олинади.
Шунингдек, Гост 17.0.01.-76 стандартига мувофиқ бузилган ерларнинг 
рекультивацияси бир қатор кўрсаткичлар асосида амалга оширилади. 
Рекультивация жараѐнида геология, гидрогеология, тупроқшунослик, агрокимѐ 
ва бошқа фанлар талаблари ҳисобга олинади. Рекультивация жараѐнини тўғри 
амалга оширишда Гост 17.5.01.-78 «Табиатни муҳофаза қилиш. Ерларни 
рекультвация қилиш. Ибора ва тушунчалар» стандарти катта аҳамиятга эга.
Ерларнинг ҳисоби ва инвентаризациядан ўтказишга илмий асос сифатида 
ерларнинг 
классификацияси 
хизмат 
қилади, 
Унга 
қараб 
ерларни 
рекультивациялаш ишларининг ҳажми ва сарфланадиган маблағ миқдори 
аниқланади. Шундай классификация Гост 17.5.3.02-78 «Табиатни муҳофаза 
қилиш. Ерлар. Бузилган ерларни рекультивация қилиш учун классификация» 
стандартида мавжуд. Ушбу стандарт тупроқнинг таркиби, ерларнинг рельефи, 
сув режими ва бошқа ҳолатларни рекультивация ишлари услубларининг 
танланишини белгилайди. 
Юқорида қайд этилган стандартлар рекультивация соҳасидаги барча 
масалаларни ҳал қилмайди ва ушбу соҳада бошқа стандартлар ишлаб чиқилиши 
зарур. 
Бундан 
ташқари, 
рекультивациянинг 
умумий 
талаблари 
такомиллаштирилиши, 
шу 
жумладан, 
рекультивация 
ишлари 
режалаштирилганидан сўнг солинаѐтган ҳосилдор тупроқнинг сифати ва 
қалинлиги, токсик ва бошқа хусусиятларга кўра ноқулай бўлган тупроқларнинг 
мелиорациясига, ер ости сувларининг чуқурлик даражаси ва уларнинг сифати, 
рекультивация қилинаѐтган участкаларда эрозияга қарши ускуналар билан 
таъминланишига ва дренаж тизимларига талаблар белгилаш мақсадга 
мувофиқдир.