Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
82-модда. Ерлардан оқилона фойдаланишни ва
уларни муҳофаза қилишни иқтисодий рағбатлантириш
Ерлардан оқилона фойдаланишни ва уларни муҳофаза қилишни иқтисодий 
рағбатлантириш ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачиларнинг 
тупроқ унумдорлиги сақланиши ва тикланишидан, ерларни ишлаб чиқариш 
фаолиятининг салбий оқибатларидан ҳимоя этилишидан манфаатдорлигини 
оширишга қаратилган бўлиб, ўз ичига қуйидагиларни олади: 
янги ўзлаштирилаѐтган ва мелиоратив ҳолатини яхшилаш жараѐнида 
турган мавжуд суғориладиган ерларга қонун ҳужжатларида белгиланган 
тартибда ер солиғи бўйича имтиѐзлар бериш; 
ерларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш бўйича фаолиятни амалга 
ошираѐтган юридик ва жисмоний шахсларга камчиқит ва ресурсларни 
тежовчи технологияларни жорий этишда солиққа, кредитга оид ва бошқа 
имтиѐзлар бериш; 

---

358 
ерларнинг сифатини яхшилашни, илмий асосланган алмашлаб экишни 
жорий этишни, қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалигига мўлжалланган 
ерларнинг унумдорлигини оширишни, экологик соф маҳсулот етиштиришни 
рағбатлантириш; 
ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачиларнинг айби бўлмаган 
ҳолда бузилган ерларни қайта тиклаш учун, зарурат бўлган тақдирда, 
республика бюджетидан ѐки маҳаллий бюджетдан маблағлар ажратиш, 
агротехника, ўрмон мелиорацияси тадбирлари ва тупроқни ҳимоя қилиш 
юзасидан бошқа тадбирлар ўтказиш; 
ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачиларнинг айби бўлмаган 
ҳолда бузилган ер участкаларини вақтинча консервация қилиш натижасида 
улардан келадиган даромаднинг камайишини давлат бюджети маблағлари 
ҳисобидан қисман қоплаш; 
қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа тадбирлар.
Ерлардан оқилона фойдаланишни ва уларни муҳофаза қилишни иқтисодий 
рағбатлантириш билан боғлиқ тадбирларни амалга ошириш тартиби қонун 
ҳужжатлари билан белгиланади. 
1. Ерлардан оқилона фойдаланишни ва уларни муҳофаза қилишни
 
иқтисодий рағбатлантириш мақсадида қонунчиликда турли чоралар кўзда 
тутилган. Ушбу соҳада табиатни муҳофаза қилиш ва солиқ қонунчилигида 
кўзда тутилган махсус чоралар муҳим рағбатлантирувчи аҳамиятга эгадир. 
Иқтисодиѐтни ривожлантириш ва атроф табиий муҳитни муҳофаза 
қилишни таъминлаш табиатнинг муҳим ва ажралмас қисми сифатида ерларни 
муҳофаза қилиш фаолиятини иқтисодий рағбатлантириш воситасида амалга 
оширилиши мумкин. Иқтисодий рағбатлантириш атроф табиий муҳитни 
муҳофаза қилиш муаммосини тадбиркорлик фаолиятини соддалаштириш йўли 
билан ҳал қилиш воситаларидан бири бўлиб, мазкур жараѐнда ерларни 
муҳофаза қилиш масаласи ҳал этилади.
Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона 
фойдаланишни рағбатлантириш қуйидаги шаклларда амалга оширилиши 
мумкин: 
1)
камчиқитли ва чиқитсиз технология ва ишлаб чиқаришни жорий этган, 
ҳосила ресурслардан фойдаланадиган ѐки табиатни муҳофаза қилиш 
самарадорлигини таъминловчи фаолият билан шуғулланувчи давлат ѐки бошқа 
корхона, муассаса, ташкилотга нисбатан солиқ ва бошқа масалаларда имтиѐзлар 
белгилаш; 
2)
экологик жамғармаларни солиққа тортишдан озод этиш; 
3)
экологик жамғармалар маблағлари бир қисмини жисмоний ѐки 
юридик шахсларга ифлослантирувчи модда чиқиндиларни чиқариш ва 
жойлаштириш даражасини камайтиришни таъминловчи чораларни амалга 
ошириш учун шартнома асосида ажратиш; 
4)
экологик тоза маҳсулотларга нисбатан устама ҳақ ўрнатиш; 
5)
асосий ишлаб чиқариш фондлари учун юқори амортизация нормалари 
белгилаш; 

---

359 
6)
экологик зарарли маҳсулотларга, шунингдек, экологик хавфли 
технологиялар ѐрдамида ишлаб чиқариладиган маҳсулотларга нисбатан махсус 
солиққа тортиш тизимини жорий этиш; 
7)
мулк шаклидан қатъи назар атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш 
фаолиятини самарали амалга ошираѐтган корхона, муассаса, ташкилотларга 
нисбатан имтиѐзли кредит бериш тизимини қўллаш. Ушбу масалада бир қатор 
қонунчилик ҳужжатларида алоҳида эътибор берилган. Хусусан, Ўзбекистон 
Республикаси Президентининг 1994 йил 24 ноябрдаги ―Ердан фойдаланиш 
самарадорлигини ошириш тўғрисида‖ги Фармонида ҳам банкларга республика 
фуқароларининг кимошди савдоси асосида ер майдонлари сотиб олишлари 
учун уларга 5 йилда қайтариш шарти билан зарур кредит бериш масаласида сўз 
юритилган. 
Ўзбекистон Республикасининг ―Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида‖ги 
қонуннинг 37-моддасида эса, табиатдан оқилона фойдаланиш, атроф табиий 
муҳитни муҳофаза қилишни рағбатлантириш шакллари сифатида қуйидагилар 
назарда тутилган: 
1.
корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқаролар табиий 
ресурслардан оқилона фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилиш чора-
тадбирларини амалга оширганлари тақдирида уларга солиқ солишда имтиѐзлар 
бериш; 
2.
табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва табиат муҳофазасини 
таъминлаш борасидаги чора-тадбирларни рўѐбга чиқариш учун имтиѐзли 
шартларда қисқа муддатли ва узоқ муддатли кредитлар (ссудалар) бериш; 
3.
асосий ишлаб чиқариш фондлари учун юқори амортизация нормалари 
белгилаш; 
4.
атроф табиий муҳитга ифлослантирувчи моддалар чиқариш ва оқизиш 
ҳамда чиқиндиларни жойлаштириш барқарор суръатда пасайтириб борилган 
тақдирда бундай моддаларни чиқарганлик ва оқизганлик ҳамда чиқиндиларни 
жойлаштирганлик учун тўловларни камайтириш; 
5.
табиатни муҳофаза қилиш жамғармалари маблағларининг бир 
қисмини ифлослантирувчи моддалар чиқариш ва оқизишни камайтириш чора-
тадбирларини рўѐбга чиқариш мақсадида корхоналар, муассасалар, 
ташкилотлар ва айрим шахсларга фоизли қарзлар сифатида шартнома асосида 
бериш орқали амалга оширилади. 
Иқтисодий рағбатлантириш, бир томондан солиққа тортиш, имтиѐзлар 
бериш, акциз соҳасида махсус сиѐсатни амалга ошириш, кредитлаш ва ҳ.к. 
йўллар билан таъминланади, иккинчи томондан, экологик зарарли маҳсулот ва 
экологик хавфли технологиялар асосида ишлаб чиқилган маҳсулотлар бўйича 
махсус солиққа тортиш тизимини назарда тутади.
Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуннинг 33-моддасида 
табиатни муҳофаза қилишни таъминлашнинг иқтисодий тартиботи белгиланган 
бўлиб, унда: камчиқитли ва ресурсларни тежайдиган технологиялар жорий 
этилганида, табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурсларни қайта тиклашда 
самара берувчи фаолият амалга оширилганида корхоналар, муассасалар ва 
ташкилотларга, шунингдек айрим шахсларга солиқ, кредит имтиѐзлари ва ўзга 

---

360 
имтиѐзлар бериш; экология нуқтаи назаридан хавфли технологияларни 
қўллаганлик ва ўзга фаолиятни амалга оширганлик учун корхоналар, 
муассасалар ва ташкилотларга нисбатан махсус солиқлар жорий этиш; табиий 
муҳитни сақлаш соҳасида ва экологик соф маҳсулот ишлаб чиқаришда 
ҳаммадан юқори кўрсаткичларга эришган давлат, кооператив, жамоат 
корхоналари, муассасалари ва ташкилотлари, бошқа корхоналар, муассасалар 
ҳамда ташкилотларнинг жамоаларини ва айрим ходимларини, шунингдек 
айрим шахсларни моддий рағбатлантириш; экологик соф маҳсулот чиқарганлик 
учун рағбатлантирувчи нархлар ва устама ҳақлар белгилаш кўзда тутилган.
Ерларни 
муҳофаза 
қилиш 
ва 
табиий 
ресурслардан 
оқилона 
фойдаланишни рағбатлантиришни назарда тутувчи меъѐрларни икки гуруҳга 
ажратган ҳолда ўрганиш мақсадга мувофиқдир: 1) атроф табиий муҳитни 
муҳофаза қилиш соҳасидаги қонунчиликда назарда тутилган рағбатлантириш; 
2) солиқ қонунчилигида назарда тутилган имтиѐзлар.
Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги қонунчиликда 
назарда тутилган рағбатлантириш чораларига тўхталиб ўтадиган бўлсак, 
бундай қоидалар Ўзбекистон Республикасининг экологик қонунчилигида, 
хусусан шарҳланаѐтган ушбу моддада ўз ифодасини топганлигининг гувоҳи 
бўламиз.
Ушбу моддада ерлардан оқилона фойдаланишни ва уларни муҳофаза 
қилишни иқтисодий рағбатлантириш тартиби белгиланган. Унга кўра, ерлардан 
оқилона фойдаланишни ва уларни муҳофаза қилишни иқтисодий 
рағбатлантириш ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачиларнинг тупроқ 
унумдорлиги сақланиши ва тикланишидан, ерларни ишлаб чиқариш 
фаолиятининг салбий оқибатларидан ҳимоя этилишидан манфаатдорлигини 
оширишга қаратилган бўлиб, ўз ичига қуйидагиларни олади: 
1)
янги ўзлаштирилаѐтган ва мелиоратив ҳолатини яхшилаш жараѐнида 
турган мавжуд суғориладиган ерларга қонун ҳужжатларида белгиланган 
тартибда ер солиғи бўйича имтиѐзлар бериш; 
2)
ерларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш бўйича фаолиятни амалга 
ошираѐтган юридик ва жисмоний шахсларга камчиқит ва ресурсларни тежовчи 
технологияларни жорий этишда солиққа, кредитга оид ва бошқа имтиѐзлар 
бериш; 
3)
ерларнинг сифатини яхшилашни, илмий асосланган алмашлаб экишни 
жорий этишни, қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалигига мўлжалланган 
ерларнинг унумдорлигини оширишни, экологик соф маҳсулот етиштиришни 
рағбатлантириш; 
4)
ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачиларнинг айби бўлмаган 
ҳолда бузилган ерларни қайта тиклаш учун, зарурат бўлган тақдирда, 
республика бюджетидан ѐки маҳаллий бюджетдан маблағлар ажратиш, 
агротехника, ўрмон мелиорацияси тадбирлари ва тупроқни ҳимоя қилиш 
юзасидан бошқа тадбирлар ўтказиш; 
5)
ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачиларнинг айби бўлмаган 
ҳолда бузилган ер участкаларини вақтинча консервация қилиш натижасида 

---

361 
улардан келадиган даромаднинг камайишини давлат бюджети маблағлари 
ҳисобидан қисман қоплаш ва бошқа тадбирлар.
Қонунчиликда ер солиғи бўйича белгиланган имтиѐзлар бир қатор 
хусусиятлари билан ажралиб туради: биринчидан, ердан фойдаланишнинг 
ижтимоий аҳамияти билан боғлиқ ҳолда; иккинчидан, ерлар сифатини 
яхишалшни рағбатлантирувчи имтиѐзлар; учинчидан, юридик шахсларнинг 
алоҳида мақоми ѐки ижтимоий-маданий муассасаларни молиявий қўллаб-
қувватлаш зарурияти билан.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2002 йил 27 
мартда 1118-сон билан рўйхатга олинган Молия вазирлиги ва Давлат солиқ 
қўмитасининг 2002 йил 21 январдаги 19 ва 2002-20-сон қарори билан 
тасдиқланган ―Ер солиғини ҳисоблаб чиқариш ва тўлаш тартиби тўғрисида‖ги 
йўриқноманинг V бўлимида ер солиғи бўйича имтиѐзлар кўзда тутилган. Унга 
биноан қуйидаги жисмоний шахслар ер солиғидан озод қилинадилар: 
1) яйлов чорвачилигининг чўпонлари, йилқибоқарлари, механизаторлари, 
ветеринар врачлари ва техниклари, бошқа мутахассислари ва ишчилари;
2) ―Ўзбекистон Қаҳрамони‖, Совет Иттифоқи Қаҳрамони, Меҳнат 
Қаҳрамони унвонларига сазовор бўлган шахслар, учала даражали Шуҳрат 
ордени билан тақдирланганлар, 1941-1945 йиллардаги уруш ногиронлари ва 
қатнашчилари;
3) хизматни Афғонистон Республикасида ва жанговар ҳаракатлар олиб 
борилган бошқа мамлакатларда вақтинча бўлган қўшинларнинг чекланган 
контингенти таркибида ўтаган ҳарбий хизматчилар ҳамда ўқув ва синов 
йиғинларига чақирилган ҳарбий хизматга мажбурлар;
4) I ва II гуруҳ ногиронлари;
5) ѐлғиз пенсионерлар. Солиқ солиш мақсадлари учун ѐлғиз пенсионерлар 
деганда бир ўзлари ѐки вояга етмаган болалари ѐки ногирон боласи билан 
биргаликда алоҳида уйда, квартира ѐки ѐтоқхонада яшайдиган пенсионерлар 
тушунилади. Мазкур имтиѐз пенсия гувоҳномаси ѐки туман (шаҳар) ижтимоий 
таъминот бўлимининг маълумотномаси асосида тақдим этилади;
6) боқувчисини йўқотган кўп болали оилалар. Солиқ солиш мақсадларида 
боқувчисини йўқотган кўп болали оилалар деганда ота-онадан бири ѐки 
иккаласи вафот этган ҳамда оилада 16 ѐшга етмаган 5 ва ундан ортиқ бола 
бўлган оилалар тушунилади. Мазкур имтиѐз туман (шаҳар) ижтимоий таъминот 
бўлимининг маълумотномаси асосида тақдим этилади;
7) концентрацион лагерларнинг собиқ ѐш тутқунлари, Чернобиль 
АЭСдаги фалокат оқибатларини тугатишда иштирок этган шахслар;
8) кўчириб келтирилган фуқаролар келиб жойлашган ер участкалари 
бўйича - ер участкалари берилган вақтдан эътиборан беш йилга;
9) илгари шахсий пенсия тайинланган шахслар. 
Солиқ қонунчилигида назарда тутилган имтиѐзлар эса, унинг бир қатор 
бобларида кўзда тутилган. Масалан, унинг 31- ва 34-бобларида ер ва ер ости 
солиқлари бўйича имтиѐзлар белгиланган бўлиб, у юқорида келтирилган 
йўриқномада белгиланган қоидалар билан бир хил.

---

362 
2. Ерлардан оқилона фойдаланишни ва уларни муҳофаза қилишни 
иқтисодий рағбатлантириш билан боғлиқ тадбирларни амалга ошириш тартиби 
қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Бундай қонун ҳужжатлари сирасига Ер 
кодексини ва юқорида келтириб ўтилган бир қатор қонуности норматив-
ҳуқуқий ҳужжатларни келтириб ўтишимиз мумкин. Ердан оқилона 
фойдаланишни рағбатлантириш иқтисодий-ҳуқуқий механизмнинг самарали 
амалга оширилишини таъминловчи муҳим мезон бўлиб, мазкур тизим 
табиатдан 
фойдаланувчиларни 
атроф 
табиий 
муҳитга 
эҳтиѐткорана 
муносабатда бўлишга ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланишга ҳамда 
мавжуд табиий муҳитни келажак авлод учун сақлаб қолишга ундайди.

---

363