Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
3-мавзу. НУТҚ МАДАНИЯТИ АДАБИЙ ТИЛ МЕЪЁРЛАРИ 
АСПЕКТИДА 
 
Р Е Ж А: 
1.
 
Нутқнинг коммуникатив тавсифи. 
2.
 
Нутқнинг тўғрилиги. 
3.
 
Нутқнинг аниқлиги. 
4.
 
Нутқнинг мантиқийлиги. 
5.
 
Нутқнинг тозалиги. 
6.
 
Нутқнинг таъсирчанлиги. 
7.
 
Адабий тил. Адабий тил меъёрлари тушунчаси. Адабий тил 
меъёрлари нутқ маданияти мезони. 
8.
 
Сўз ва термин қўллаш меъёрлари. 
9.
 
Юрист 
фаолияти 
ва 
имловий 
меъёрPP
лар. 
10.Юридик тил ва грамматик меъёр. 
 
 
Таянч сўз ва иборалар: 
нутқ – лингвистик ҳодиса, нутқ – руҳий ҳодиса,
нутқ – нафосат, нутқнинг коммуникатив сифати, варваризмлар, 
жаргон ва арголар, канцеляризмлар, вульгаризмлар, паразит сўзлар; 
адабий тил, адабий тил меъёрлари. 
 
Нутқ фақатгина лингвистик ҳодиса бўлмасдан, балки руҳий (психологик), 
нафосат (эстетик) ҳодисаси ҳамдир. Шу боис юқори даражадаги нутқ 
дейилганда, айтилмоқчи бўлган фикрнинг тингловчига тўлақонли етиб бориши, 
уларга маълум таъсирини ўтказиши назарда тутилади.
Нутқнинг коммуникатив (алоқавий) сифати қуйидаги лингвистик ва 
экстралингвистик мезонларга бевосита боғлиқдир: 
нутқнинг тўғрилиги, 
нутқнинг аниқлиги, нутқнинг мантиқийлиги
, 
нутқнинг тозалиги, нутқнинг 
таъсирчанлиги
(образлилиги). 
Нутқнинг тўғрилиги
.
 
Нутқнинг бош коммуникатив сифати нутқнинг 
тўғри бўлишидир. Адабий тилнинг фонетик, орфоэпик, лексик ва грамматик 
меъёрлари талабларига тўла мос келадиган нутқ тўғри нутқ саналади. Тил 
бирликларини тўғри, ифодали талаффуз қилиш, яъни сўз ва мантиқий урғу, 
оҳанг, паузага асосий эътибор қилиш орқали нутқ тўғрилиги юзага келади. 
Нутқнинг тўғри бўлиши, асосан, сўз ва мантиқий урғунинг тўғри қўйилишига 
ҳам боғлиқ. Рус тилида урғу эркин бўлса, ўзбек тилида урғу, асосан, сўзнинг 
охирги бўғинига тушади. Агар сўзнинг ўзагига қўшимчалар қўшилса, урғу ўз 
ўрнини ўзгартириб, охирги бўғинга кўчади: 
жиноя׳т, жиноятчи׳, 
жиноятчила׳р
. Бу ҳолат адабий меъёр ҳисобланади. Лекин ўзбек тилида ҳам 
баъзи ўринларда урғу олдинги бўғинларга (
ле׳кин, афсу׳ски, алба׳тта
) тушиши 
ва ҳатто сўзнинг маъносини ўзгартириб юбориши мумкин: 
янги׳ китоб, я׳нги 

---

27 
келди; Яхши׳ бола я׳хши ўқийди.
Бундай сўзлар ўзбек тилида анчагина: 
тугма׳-
ту׳гма, сузма׳-су׳зма, олма׳-о׳лма, қайнатма׳-қайна׳тма. 
Уларнинг маънолари 
фақат урғу ёрдамида ойдинлашади. 
Гап таркибидаги бўлаклардан бирининг таъкидлаб айтилиши мантиқий 
урғу бўлиб, мантиқий урғу олган бўлак алоҳида оҳанг билан талаффуз этилади 
ва мазмунни ўзгартиришга хизмат қилади. Масалан: 
Жиноятчи бугун қишлоқда 
қўлга олинди 
гапи мантиқий урғусига кўра тўрт хил фикрни англатади. Бунда 
қайси маънога алоҳида эътибор берилса, шу маънони ифода этаётган сўз 
алоҳида урғу билан талаффуз этилади: 
Жиноятчи бугун