Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

2-§ Ҳодиса жойини кўздан кечиришга тайѐргарлик кўриш ва 
ўтказиш тактикаси 
Ҳодиса жойини кўздан кечириш ҳаракатининг натижали 
бўлиши учун терговчи пухта тайѐргарлик кўриши лозим, бундай 
тайѐргарлик кейинчалик ишни мувофаққиятли якунлаш имкониятини 
беради. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришга тайѐргарлик кўриш икки 
босқичда амалга оширилади. Биринчиси, терговчининг ҳодиса жойи-
га чиқишига қадар ўтказадиган тайѐргарлик ҳаракатлари, иккинчиси, 
терговчининг ҳодиса жойига боргандан кейин ўтказадиган тайѐргар-
лик ишлари. 
ЅОДИСА РЎЙ БЕРГАН ЖОЙНИ КЎЗДАН КЕЧИРИШ БОСЄИЧЛАРИ 
ТАЙЁРГАРЛИК
АМАЛИЙ (ТАДЄИЄИЙ) 
ЯКУНИЙ 
Ѕодиса содир бўлган 
жойга боришдан ол-
дин 
Умумий (статик) кўздан ке-
чириш 
Баѐннома, схемалар, ре-
жаларни тузиш, излар-
ни, ашѐвий далилларни 
олиш. 
Ѕодиса содир бўлган 
жойга келгач 
Деталлаштириш (динамик) 
кўздан кечириш 

---

Биринчи босқичда терговчи қуйидагиларни амалга оширади: 
1) Ҳодиса жойидаги жабрланувчиларга ѐрдам бериш чорасини 
кўриши, ҳодиса жойида тартиб ўрнатиш масалаларини ҳал этиши ке-
рак. Босқинчилик, талончилик, ўт қўйиш ва ҳ.к. жиноятларнинг содир 
этилиши тўғрисидаги хабарни олган терговчи, дарҳол ҳодиса жойини 
кўздан кечиришга чиқиши ва тезкор-қидирув ҳаракатларини 
ўтказишнинг тадбирларини кўриши лозим. 
2) Терговчининг ҳодиса содир этилган жойга етиб боришига 
жуда қисқа муддат талаб этилса, ҳодиса жойида иштирок этиш учун 
терговчи ички ишлар органларига ҳодиса жойига зудлик билан етиб 
бориш тўғрисида хабар беради. 
Терговчининг ҳодиса содир бўлган жойга ўз вақтида етиб кели-
шида масофанинг узоқлиги, транспорт воситаси бўлмаганлиги сабаб-
ли у милиция ходимларига тегишли кўрсатма бериши мумкин. Терго-
вчи уларга қуйидаги топшириқларни беради:
а) Ҳодиса жойини қўриқлаш, ҳеч кимни ҳодиса жойига кирит-
маслик; 
б) Ҳодиса жойидаги ашѐвий далилларни қўриқлаш; 
ЅОДИСА РЎЙ БЕРГАН ЖОЙНИ КЎЗДАН КЕЧИРИШГА ТАЙЁРГАРЛИК 
БОСЄИЧИДА ТЕРГОВЧИ ТОМОНИДАН АМАЛГА ОШИРИЛАДИГАН 
ЅАРАКАТЛАР 
Ѕодиса содир бўлган жойга боришдан 
олдин 
Ѕодиса жойига келганда 
Ѕодиса характери, кўздан кечириш 
ўтказиладиган жойдаги аѕвол ва шароит 
тў¦рисида маълумотлар олиш 
Ѕодиса рўй берган жойни єўриєлаш 
чораларини кўриш 
Кўздан кечиришда иштирок этувчи 
шахслар доирасини аниєлаш 
Техник-криминалистик восита-ларни 
тайѐрлаш 
Жабрланганларга тезкор тиббий 
ѐрдам кўрсатиш 
Жиноятчини «излар совимасдан» 
ушлаш чораларини кўриш 
Ѕодисадан биринчи бўлиб хабар 
топган шахсларни, гувоѕларни ва рўй 
берган воєеа ѕаєида маълумотга эга 
бўлган шахсларни сўраб-суриштириш 
Ѕодиса рўй берган жойдан бегона 
шахсларни четлаштириш 
Иштирокчиларга йўл-йўриє бериш 
ва уларнинг вазифаларини белгилаш 

---

в) Ҳодиса жойидан топилган изларни қайд этишда аҳамиятли 
бўлган ҳолатларни аниқлаш; 
г) Ҳодиса содир этилган вақтда ҳозир бўлган шахсларни 
аниқлаш ва терговчи етиб келгунга қадар бўлиб ўтган ҳолатларни 
улар орқали аниқлаш; 
д) Терговчи жиноят содир этилганлиги тўғрисида хабар олиши 
билан жиноятни содир этган шахс тўғрисида ҳам маълумот олса, 
дарҳол уни қидириб топиш тўғрисида милиция ходимларига топши-
риқ бериши лозим.
е) Тергов чемоданининг тўлиқлилигини текшириш. Терговчи 
ҳодиса жойига чиқишдан олдин тергов чемоданида барча асбоб-
ускуналарнинг борлигини текшириб кўради. Кўп ҳолларда тергов че-
моданида ҳодиса жойини кўздан кечириш учун зарур бўлган баъзи 
техникавий воситалар (зарядка қилинган фотокассета, дактилоплѐнка 
ва порошоклар) бўлмаслиги мумкин. Шу боис тергов чемоданини 
етишмайдиган техника воситалари билан тўлдириш лозим. Зарур 
ҳолларда қўшимча қидирув техникавий воситаларни, масалан, ме-
таллдан ясалган предметларни қидириб топиш учун мўлжалланган 
техника воситаларини ҳозирлаши зарур.
Терговчиларнинг ихтиѐридаги тергов чемодани қуйидаги 
бўлимлардан иборат: 
Биринчи бўлим излар билан ишлаш учун мўлжалланган бўлиб, 
бармоқ излари, оѐқ излари, транспорт ва бузиш қуролларидан қолади-
ган изларни қидириб топишда, қайд этиш ва олишда фойдаланилади-
ган воситаларни ўз ичига олади. Бу бўлимда турли порошоклар, сели-
кон пастаси, К-18, дактилоплѐнкалар, гипс, дактилоскопик чѐтка каби 
техника воситалари бўлади. 
Иккинчи бўлимда баѐннома, турли схемалар, ҳодиса жойининг 
режасини тузиш учун зарур предметлар бўлади. 
Учинчи бўлим, ҳодиса жойидан топилган ашѐвий далилларни 
суратга олиш, ўлчаш учун мўлжалланган воситалардан иборат. 
Тўртинчи бўлим, ашѐвий далилларни қидириб топиш учун фой-
даланадиган асбоб-ускуналар бўлими бўлиб, унда металл предмет-
ларни қидириш, кўмилган мурдаларни топиш учун мўлжалланган, 
токни ўлчаш индикатори ва шу каби воситалар бўлади. Тергов чемо-
данида мавжуд бўлган бу техника воситалари ҳодиса жойини кўздан 
кечиришда ашѐвий далилларни қидириб топиш ва олишда кенг 
кўламда фойдаланилади. 

---

3) Ҳодиса жойига чиққунга қадар терговчи мурдани ўликхонага 
олиб бориш, шунингдек, турли буюмлар, ашѐвий далилларни олиб 
кетиш учун зарур бўлган транспорт воситасини ҳозирлаш чорасини 
кўриши, прокуратура, ички ишлар органлари билан ҳамкорлик 
қилиши зарур.
Терговчи ҳодиса жойига чиқгунга қадар бошқа тайѐргарлик иш-
ларини ҳам амалга ошириши лозим. Ҳодиса жойига боргандан кейин 
терговчига ҳодиса жойини кўздан кечиришга киришишдан олдин ба-
ъзи тайѐргарлик ишларини ўтказишга тўғри келади. Жумладан, 
ҳодиса жойидаги излар, предметлар ва бошқа ашѐвий далилларни 
қўриқлаш тўғрисида милиция ходимларига берилган тегишли топши-
риқларнинг бажарилганлигини текшириб кўриши, мабодо бу топши-
риқ бажарилмаган бўлса, терговчи бу масалани зудлик билан ҳал 
этиши лозим. Баъзи вақтларда ҳодиса жойини кўздан кечиришга ки-
ришишдан олдин ҳодиса жойидан топилган турли моддий излар ва 
бошқа ашѐвий далилларни қўриқлаш, агар ѐмғир, қор ѐғаѐтган бўлса, 
уларнинг устини ѐпиш чораларини кўриш, ҳодиса жойини кўздан ке-
чириш иштирокчиларини ҳуқуқ ва мажбуриятлари билан таништи-
риш, улар қаерда туриши ва қандай ҳаракатларни бажариши лозим-
лиги тўғрисида кўрсатма беради.
Шу билан биргаликда терговчи ҳодиса жойида тўсатдан айбла-
нувчи ѐки гумон қилинувчининг пайдо бўлиб қолиши ва уларга 
ҳужум қилиб қолиш хавфининг ҳам олдини олиш чорасини кўриб 
қўйиши лозим бўлади. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришдан олдин тергов ҳаракати иш-
тирокчиларига терговчининг рухсатисиз биронта ҳам ҳаракат 
қилмасликларини тушунтиради. 
Агар ҳодиса очиқ жойда юз берган бўлса, терговчи ҳодиса 
жойини кўздан кечиришга унинг чегарасини белгилаб олгандан 
кейин киришади.
Кўздан кечириш статик ва динамик услубларда амалга ошири-
лади. Ҳодиса жойини статик усулда кўздан кечириш деганда, ҳодиса 
жойи тўлиқ ва айрим топилган ашѐвий далиллар кўздан кечириш 
вақтида қандай ҳолат ва қандай кўринишда бўлса, уларни шу ҳолатда, 
ўзгартирмасдан кўздан кечирилади. Кўздан кечириш иштирокчилари 
ҳам ҳодиса ҳолатини ѐки ашѐвий далилларни дастлабки ҳолатини ўз-
гартириши мумкин эмас. Бу услуб ҳодиса жойидаги ашѐвий далиллар 
ва изларнинг ўрни ва жойлашиши, турли объектлар тавсифини (мур-

---

данинг умумий ҳолати, қон излари шакли ва ҳ.к.) қайд этиш имкони-
ятини беради. 
Ҳодиса жойини динамик услуб асосида кўздан кечиришда ҳоди-
са жойи батафсилроқ текширилади. Масалан, квартирада содир 
этилган қотиллик жинояти бўйича бундай қисмларга бир ѐки бир не-
ча хоналарда жиноятчи бузиб кирган эшик, бузиш қуроли, мурда ва 
қон излари, қимматли буюмлар сақланган мебелларнинг синдириб 
очилган жойи, сигарета қолдиқлари, пол ѐки эшик ва ромларда қол-
дирилган оѐқ ва қўл излари ҳисобланиши мумкин. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришда ҳар бир предмет-объект 
такроран текширилмаслиги учун аввал статик, сўнг динамик усул би-
лан текширилиши ва ишга аҳамиятли бўлган бошқа предметлар эса 
назардан четда қолиб кетмаслиги лозим. Бундай хатоликларга йўл 
қўймаслик учун марказдан четга ѐки четдан марказга ҳаракат қилиб 
кўздан кечиришни ўтказиш лозим. Агар ҳодиса жойида жиноятчи 
очган сейф ва мурда мавжуд бўлса, кўздан кечиришни марказдан, 
яъни ўша объектлардан бошлаб кейин четга, атрофга қараб ҳаракат 
қилган маъқул ҳисобланади. Бундай вақтларда терговчи марказдан 
чеккага қараб ҳаракат қилганда, қандай излар иш учун аҳамиятли, 
қандай предметларни қидириб топиш зарурлигини билади.
Агар ҳодиса жойининг маркази, масалан, ўғирлик содир этилган 
бинолар бўлса, бундай вақтларда кўздан кечиришни жиноятчининг 
кириш-чиқиш жойидан, транспорт воситасининг излари ва бузиш 
қуролларидан қолган изларни кўздан кечиришдан бошлаш маъқул. 
Ундан кейин бино эшигини бузишдан қолган изларни кўздан кечи-
риш ва жиноятчилар ўғирлик содир этган жойга ўтиш ва уни кўздан 
кечириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай вақтларда терговчи жи-
ноятчиларнинг ҳодиса жойидаги ҳаракат қилиш навбатини аниқлаб 
олиш имконига эга бўлади. Терговчи бир издан кейингисига ўтиб, 
ҳодиса жойи марказига яқинлаша бориб, бўлган ашѐвий далилларни 
йиғиб боради. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришни унга умумий тафсил бериш-
дан бошлаш керак. Бунда жойдаги ҳолат: кириш-чиқиш йўллари 
очиқ-ѐпиқлигига, бино ичидаги жиҳозлар қандай ҳолатда экани тур-
ганлигига аҳамият бериш лозим ва шу асосда жиноий ҳаракатни со-
дир этилиши усуллари ҳақида маълумот олиш мумкин. 
Баъзи вақтларда ҳодиса жойлари очиқ жойлар, чўл, одам яша-
майдиган иморат бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳолатда ҳодиса жойи 
бирин-кетин кўздан кечирилади. 

---

Ҳодиса жойини кўздан кечириш чўзилмаслиги лозим. Бу 
ҳаракатлар ҳодиса жойини батафсил кўздан кечиришда амалга оши-
рилади. Ҳодиса жойини кўздан кечиришда терговчи воқеа жойини 
кўздан кечириш иштирокчилари ўртасида бажариладиган вазифалар-
ни тақсимлаб олиши керак. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришда унда иштирок этаѐтган тез-
кор ходимларга кечиктириб бўлмайдиган ва зудлик билан амалга 
оширилиши лозим бўлган топшириқлар ҳам бериши мумкин. Изқувар 
итдан фойдаланиш шулар жумласига киради. Унга ҳодиса жойидан 
қочиб кетаѐтган жиноятчини тутиб келтириш каби топишириқларни 
бериш мумкин. 
Ҳодиса жойини чегараси белгилангандан сўнг терговчи жой-
нинг умумий ҳолатини фотосуратга туширади ва ундан кейин ҳодиса 
жойини бевосита кўздан кечиришга ўтади. 
Ҳодиса жойини умумий кўздан кечириш билан бирга унинг ай-
рим участкаларини ва ҳар бир объектни алоҳида-алоҳида кўздан ке-
чириш керак. Ҳар бир ашѐвий далилнинг қаерда турганлигини, топи-
лган предметларни индивидуал хусусиятларини, ҳажмини, унинг 
ҳолатини шунга ўхшаш бўлган ўзига хос белгиларини аниқлаш лозим 
бўлади.
Ҳодиса жойида турли излар қолган бўлиши мумкин. Кўздан ке-
чиришда топилган барча излар, оѐқ излари, қўл излари, бузиш 
қуролларидан қоладиган излар ва бошқа изларни баѐнномада қайд 
этиш лозим. Агар ҳодиса жойида битта из қолдирувчи объектдан бир-
бирига ўхшаш бўлган бир қанча из қолдирилган бўлса (туфлидан, 
транспорт ғилдиракларидан ва ҳ.к.) ўзининг индивидуал белгилари 
билан аниқ кўриниб турган битта издан кўчирма нусха олинса етарли.
Жиноят процессуал қонунида излар ашѐвий далил сифатида 
кенг маънода талқин қилинади, ҳодиса жойидан топилган ҳар қандай 
из ҳозирги замон илмий-техникавий воситалар ѐрдамида қайд этилиб, 
жиноятни очишда катта ѐрдам беради. Илгаридан амалиѐтда маълум 
бўлган 
айрим 
ашѐвий 
далилларни 
текшириш, 
жумладан, 
ҳужжатларни криминалистик техника асосида кўзга кўринмайдиган 
(инфрақизил, ультрабинафша) нурлар ѐрдамида текшириш катта да-
лилий аҳамиятга эгадир. 
Қон излари, одам организмидан чиқадиган турли моддалар, му-
рдадаги ҳар хил излар жиноят иши бўйича ашѐвий далил сифатида 
фойдаланилади. Ҳозир бундай излар физик, кимѐвий, биологик ва те-
хникавий восита ва методлар асосида текширилиб, қотиллик жиноя-

---

тини ўз вақтида очишга, танадаги жароҳатларнинг даражасини 
аниқлашга катта ѐрдам бермоқда. 
Масалан, ҳодиса жойидан топилган папирос, сигарет 
қолиқларидаги сўлакларни текшириш натижасида ҳодиса жойида 
жиноятчиларнинг қанча вақт бўлганлиги ва уларнинг сони тўғрисида 
бирон бир фикр юритилган бўлса, ҳозир эса ушбу папирос 
қолдиқларида мавжуд бўлган сўлакларни текшириш орқали қон гу-
руҳини ва ҳатто одамнинг жинсини ҳам аниқлаш мумкин. 
Ҳодиса жойида қолдирилган бармоқ изларини, айниқса кўзга 
кўринмайдиган изларни қидириб топиш усуллари ва техникавий во-
ситалар, узлуксиз равишда такомиллаштирилиб борилмоқда. Ҳар 
қандай ноқулай шароитда ҳам бундай изларни қидириб топиш учун 
зарур воситалар тергов чемоданида мавжуддир. 
Шуни назарда тутиш лозимки, кўзга кўринмайдиган бармоқ из-
ларини маълум вақт ўтиб кетганлиги сабабли порошоклар ѐки йод 
буғи ѐрдамида қидириб топиш анча қийинчилик туғдириши мумкин. 
Бундай вақтларда бармоқ изларини қидириб топиш ва қайд этишда 
аудитографик усулдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу усул-
нинг моҳияти шундаки, кўзга кўринмайдиган бармоқ изи бор деб та-
хмин этилган предмет радиактив суюқлик ѐрдамида ишланади. Бу 
суюқлик бармоқ изи бор бўлган жойга, из йўқ жойга нисбатан мус-
таҳкам ѐпишади, ундан кейин бармоқ изи йўқ бўлган жойлардаги ра-
диоактив суюқликлар олиб ташланади ва топилган бармоқ изи рент-
ген плѐнкасига кўчириб олинади. Аудитографик усулдан фойдаланиш 
айрим материалларда қолдирилган кўзга кўринмайдиган бармоқ из-
ларини қидириб топиш ва қайд этишда сезиларли натижаларга эри-
шиш имконини беради. 
Ҳозирги вақтда изларни қидириб топиш ва қайд этишда ҳар хил 
порошоклар, гипс, пластилин ва бошқа воситалардан кенг кўламда 
фойдаланилмоқда. Лекин бу воситалар ботиқ изларнинг микрорель-
фини ўзида яхши акс эттириш ҳусусиятига эга эмас. Бундай изларни 
қайд этишда ҳозир ―К-18‖ селикон пастаси кенг қўлланилмоқда. 
Унинг ѐрдамида ҳар қандай ноқулай шароитда ҳам издан яхши нусха 
олса бўлади. 
―К-18‖ пастаси изга қуйилади ва қотгандан кейин издан оли-
нади. Агар вертикал ҳолатда турган (эшик, девор ва ҳ.к.) объектлар-
дан нусха олиш лозим бўлиб қолса, паста қуюқроқ равишда тайѐрла-
ниши лозим, чунки у тик турган объектдаги изга ѐпиштирилади.

---

―К‖ пастаси изларни қайд этишда қўлланиладиган энг қулай во-
сита ҳисобланса-да, баъзи камчиликлардан ҳам холи эмас. Унинг ѐр-
дамида паст ҳароратли об-ҳаво шароитида излардан нусха олиб бўл-
майди, чунки бундай шароитда у тез қотмайди. Шу сабабли қорда 
қолган излардан унинг ѐрдамида нусха олиб бўлмайди. Криминали-
стик техникада паст температура шароитида ҳам нусха олиш учун 
мўлжалланган восита мавжуд. Бу техникавий мақсадларда ишлатила-
диган селикон катализатор (СКТН) воситасидир. СКТН ҳам ―К‖ пас-
тасидек катализатор билан аралаштирилиб зарур қоришма тайѐрлана-
ди. Агар қорда қолган издан нусха олиш зарур бўлса, қуюқроқ ҳол-
даги қоришма тайѐрланади, агар қумда қолган издан нусха олиш за-
рур бўлса суюқроқ қоришма тайѐрланади ва изга қўйилади. 
Қуруқ цементда, унда, тупроқда қолган излардан нусхалар 
олишда бир оз қийинчилик туғилади. Бундай из бўлган объект билан 
бирга олиш қийин, ундан нусха ҳам олиб бўлмайди. Бундай шароит-
ларда перхлорвинил смоласи (елими)дан фойдаланиш тавсия этилган. 
Перхлорвинил смоласи оқ рангли порошок бўлиб, у ацетонда суюл-
тирилиб пулвиризатор ѐрдамида изга сепилади, у қотгандан кейин 
кўчирилиб олинади. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришда транспорт воситаларидан 
қоладиган изларни диққат билан кўздан кечириш лозим. Ҳатто жуда 
майда ашѐвий далиллар ҳам назардан четда қолмаслиги керак. Жум-
ладан, ҳодиса жойидан топилган автомобилдан тушиб қолган бир 
томчи мой эмиссон спектрал анализ усулида олиб борилган текширув 
натижаси, ушбу мойнниг транспорт воситасининг қайси қисмига те-
гишли эканлигини ва ҳатто транспорт воситасининг шу мой билан 
тахминан неча километр юрганлигини ҳам аниқлашга имкон беради. 
Юқорида қайд этилган тавсиялар шуни кўрсатадики, ҳодиса 
жойидан изларни қидириб топиш ва олиш учун ҳозирги вақтда етарли 
даражада илмий-техникавий восита ва методлар мавжуд бўлиб, улар-
дан самарали равишда фойдаланилмоқда. Табиийки, криминалистика 
техникасининг тез ривожланиб бориши, келажакда ҳодиса жойини 
кўздан кечиришда қўлланилаѐтган илмий-техникавий воситалардан 
фақат экспертиза текширувини ўтказишда фойдаланилади. Бу техни-
кавий воситалар бевосита ҳодиса жойида кўздан кечиришни ўтказиш 
жараѐнида тезкор мақсадларда текшириш ўтказиш имкониятини 
бермайди. Шу боисдан ҳам янги илмий-техникавий воситалардан 
ҳодиса жойини кўздан кечиришни ўтказишда фойдаланишни ҳар 
қандай терговчилар томонидан ўтказиладиган оддий текширишлар, 

---

ўлчашлар билан биргаликда амалга оширилишини инобатга олиниши 
тақозо этилади. Изларни қайд этишда фойдаланиладиган янги техни-
кавий воситалар ҳодиса жойини кўздан кечиришда терговчи томони-
дан бажариладиган вазифаларни амалга оширишга тўсқинлик қил-
маслиги керак. 
Ҳодиса жойидан топилган оѐқ излари муҳим ҳолатларни 
аниқлашга ѐрдам бериши мумкин. Турар жойларда жиноятчиларнинг 
оѐқларидан кўпинча юзаки излар ҳосил бўлади. Бундай излар жино-
ятчиларнинг ифлосланган пойабзалларидан қолади. Ҳодиса жойида 
жиноятчилардан кўп из қолдирилган бўлса, жиноят иштирокчилари-
нинг сони тўғрисида фикр юритиш имкониятини беради. Ҳодиса 
жойида топилган битта оѐқ изи ҳам жиноятни ўз вақтида очиш учун 
фойдаланилади. Терговчи ҳодиса жойини кўздан кечиришда ҳодиса 
содир этилган жойнинг ҳар бир бўлагини кўздан кечириши лозим. 
Баъзи вақтларда жиноятчилар оѐқ изларини кутилмаган жойларда 
(пештоқ ортида, ун қоп устида ва ҳ.к.) қолдириши мумкин. Шуни 
эътиборга олиб, терговчи жиноятчининг воқеа жойидаги ҳаракат 
йўналишини аниқлаб олишга ҳаракат қилиб, унинг пойабзалидан 
қолган изларни қидириб топиши керак. Ҳодиса жойини диққат ва 
синчковлик билан кўздан кечирган терговчи жиноятчининг оѐғидан 
қолдирилган изларни албатта топади.
Ҳодиса жойида бир хил тагчармли пойабзалдан бир неча из қол-
дирилган бўлса, уларнинг яхши кўриниб турганларининг биттасидан 
гипслик нусха олинса етарли бўлади, агар турли таг чармли пойаб-
заллардан кўп сонли из қолдирилган бўлса, уларнинг ҳар биридан 
нусха олиниши лозим. 
Ҳодиса жойидан топилган оѐқ изини ўлчаш асосида пойабзал-
нинг размерини, из қолдирган шахснинг жинсини, бўйини ва ҳаракат 
йўналишини аниқлаш мумкин. 
Ҳодиса жойидан топилган оѐқ излари ва излар йўлакчаси сурат-
га олиниши ва баѐнномада унинг барча хусусиятлари қайд этилиши 
лозим. Излар йўлакчасини, айниқса қорда қолган изларни суратга 
олиш бир мунча қийинчилик туғдиради. Шунинг учун излар йўлакча-
сини тўлиқ қайд этиб, уларнинг миллиметрлик қоғозда чизмаси илова 
этилгани маъқул.
Ҳодиса жойидан топилган изларни иложи бўлса из қабул қилиб 
олган предмет билан, қоғозда қолган кўзга аниқ кўриниб турган бар-
моқ изларини тўлиқ объект билан бирга олиниб ѐки бузиш қуролидан 
из мавжуд бўлган арралаб кесиб олинган тахта бўлакчаси, автомобил 

---

шинасининг протекторидан, кийимда қолган из ўша кийим билан 
бирга олиниб ишга тикиб қўйилади. 
Бироқ ҳамма вақт ҳам из қабул қилиб олган объектни из билан 
бирга ҳодиса жойидан олиш имконияти бўлмайди. Масалан, темир 
шкафда, қумда, деворларда қолган изларни қабул қилган объект би-
лан бирга олиб бўлмайди. Бундай вақтларда терговчи юқорида айтиб 
ўтилган усулларни қўллаб улардан нусхалар кўчириб олади. 
Ҳамма вақт ҳам из ҳосил қилган объектнинг барча индивидуал 
белгиларини фотосуратда, нусхада, чизмада аниқ ифода эттириб бўл-
майди. Шунинг учун из қабул қилган предметни из билан биргаликда 
олиб ишга қўшиб қўйиш маъқул ҳисобланади. Ҳодиса жойидан то-
пилган ашѐвий далиллар ва изларнинг далилий аҳамиятга эга эканли-
ги нуқтаи назаридан қаралганда, уларни ҳақиқатдан ҳам ҳодиса жой-
ини кўздан кечиришда топилганлиги фактини исботловчи ҳужжат - 
ҳодиса жойини кўздан кечириш баѐнномаси ҳисобланади. Изларнинг 
ҳодиса жойидан олинганлик фактини исботловчи бошқа ҳолатларга 
излар ва ашѐвий далилларни ҳодиса жойидан топилган кўчирма 
нусхаларга бирка қўйилиб, унинг процессуал жиҳатдан расмий-
лаштириш, яъни бирканинг терговчи ва холислар томонидан имзола-
ниши ва нусха олинган вақт кўрсатилиши киради.
Ҳодиса жойини кўздан кечиришнинг муҳим вазифаларидан би-
ри негатив ҳолатларни аниқлаш ва қайд этиш ҳисобланади. Ҳодиса 
жойидаги негатив ҳолат деганда, икки турдаги факт тушунилади. Би-
ринчидан, ҳодиса жойида бўлиши лозим бўлган, лекин уларнинг 
йўқлигидан далолат берувчи факт. 
Масалан, ҳодиса жойида осиб ўлдирилганлик белгилари мавжуд 
бўлган мурда топилди. Лекин мурда ѐнида ип, арқон ѐки осиб ўлди-
риш учун хизмат қилиши мумкин бўлган бирорта ҳам предмет йўқли-
ги, ўғирлик содир этилган дўкон эшиги ѐнида қулф ѐтибди, қулфнинг 
ҳалқаси арра билан кесилган, лекин эшик олдида ҳеч қандай металл 
қириндиси йўқ ѐки ҳодиса жойида кесиш қуролларидан ҳосил бўлган 
жароҳат мавжуд, ҳодиса жойида эса ҳеч қандай қон излари йўқ. 
Бундай ҳолат криминалистикада негатив ҳолат деб юритилади. Би-
ринчи ҳолатда қотиллик жинояти бошқа жойда содир этилиб, мурда-
ни у топилган жойга олиб келиб ташланган деган версия юритилиши 
мумкин, иккинчи ҳолатда эса ўғирлик жиноятининг содир этилиши 
бошқа жиноят белгилари ниқобланган, деган фикрга келиниши мум-
кин. 

---

Негатив ҳолатларнинг иккинчи турига бир-бири билан қарама-
қарши бўлган ҳолатларнинг мавжудлик факти киради. Ҳодиса жойи-
ни кўздан кечиришда барча негатив ҳолатлар аниқланиши ва баѐнно-
мада қайд этилиши лозим. Улар кейинчалик жиноятни очишда ва 
жиноятнинг 
ниқобланишидан 
далолат 
берувчи 
аломатлар 
аниқланишида муҳим далил бўлиб хизмат қилиши мумкин. 
Баъзи вақтларда ҳодиса жойини кўздан кечиришда қотиллик 
жиноятининг содир этилганлигини кўрсатувчи белгилар, турли пред-
метлар топилиши мумкин (масалан, қонли болта, қон изи бор кийим 
ва ҳ.к.). Терговчининг асосий вазифаси техникавий воситалар ѐрда-
мида мурдани қидириб топишдан иборат. 
Ҳодиса жойидан мурданинг топилиши айрим хусусиятларга эга. 
Бундай хусусиятларга кўздан кечириш объектларини аниқлаш кира-
ди. Воқеа жойидан мурданинг топилишида кўздан кечириш объ-
ектлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 
1) мурда, унинг ҳолати ва кийими; 
2) мурданинг ѐтган жойи; 
3) мурда билан боғлиқ бўлган из ва ашѐвий далиллар; 
4) жиноят қуроллари. 
Мурданинг ташқи қиѐфасини кўздан кечириш мутахассис 
иштирокида амалга оширилади. Мурдани кўздан кечиришни ке-
чиктириш мумкин эмас, чунки мурданинг ўзида ҳам, воқеа жойида, 
изларда ҳам ўзгариш содир бўлиши мумкин.
Воқеа жойини қўриқлаш чораси кўрилиши лозим, акс ҳолда 
ишдан манфаатдор бўлган айрим шахслар терговчи воқеа жойига 
етиб келгунигача мурдани бошқа жойга кўчириши, кийимларини 
тўғрилаб қўйиши мумкин. 
Мурдани ҳодиса жойида кўздан кечиришнинг тўлиқ ва ҳар та-
рафлама бўлишини таъминлаш мақсадида амалиѐтда ишлаб чиқилган 
кўздан кечириш босқичларининг кетма-кетлик принципига риоя эти-
лиши керак. 
1) Кўздан кечиришни мурдани ѐтган жойини аниқлашдан 
бошлаш лозим. Мурдани ѐтган жойи, унинг атрофида мавжуд бўлган 
предметларга нисбатан қайд этилади. Яъни у хонада ѐтган жойини 
девордан, дераза ва эшикдан қанча масофада эканлигини ўлчаш би-
лан аниқланади ва қайд этилади. Агар мурда очиқ жойда ѐтган бўлса, 
унинг ѐтган жойи яқинроқ бўлган объектларга (кўприк, дарахт, девор 
ва ҳ.к.) нисбатан ўлчаш йўли билан аниқланади. 

---

2) Мурдани кўздан кечиришнинг кейинги босқичи мурданинг 
ҳолатини ўрганиш ҳисобланади. Мурданинг ѐтган ҳолати жиноятни 
тергашда муҳим аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Мурданинг ҳолати 
деганда, унинг ѐтганлиги, осиғлиқ турганлиги, ўтирганлиги ҳамда 
айрим қисмларининг ҳолати, яъни оѐқ қўллари, калласи ва танаси-
нинг қандай ҳолатда эканлиги тушунилади. 
3) Мурдани кўздан кечиришда муҳим босқичлардан бири унинг 
кийимини кўздан кечириш ва қайд этиш ҳисобланади. Мурдани 
кўздан кечириш ўтказилгандан кейин у суд-тиббий экспертизасини 
ўтказиш учун юборилади. Экспертиза ўтказилгандан кейин кийимлар 
терговчига қайтарилади. Лекин мурданинг кийимлари воқеа жой-
ининг ўзидаѐқ батафсил кўздан кечирилади. Кийимлар кўздан кечи-
рилаѐтганда кийимнинг барча предметлари (тугма, чўнтаклар ва ҳк.) 
ҳатто ички кийимлари ҳам диққат билан кўздан кечирилиши лозим. 
Кийимлар кўздан кечирилаѐтганда жиноятнинг содир этилиши 
билан боғлиқ бўлган барча ўзгаришлари (қон, сперма излари, турли 
доғлар) баѐнномада тўлиқ қайд этилиши шарт. Агар мурдадаги 
кийимнинг айрим қисмлари юлиб олинган бўлса, жумладан, пи-
джагининг бир қўли йўқ бўлса, тугмаларидан айримлари бўлмаса, бу 
ҳолат баѐнномада қайд этилиши керак, чунки улар кейинчалик гумон 
қилинувчидан топилиб қолиши ҳам мумкин. 
4. Мурдани ташқи кўздан кечириш, унинг умумий белгиларидан 
(жинси, ѐши, бўйи, гавда тузилиши) ташқари жиноий ҳодиса билан 
боғлиқ бўлган махсус белгиларни (баданидаги кўкарган, кесилган, 
синган жароҳат белгилари, бузишдан қолган жароҳатлари ва бошқа 
аломатларни) ҳам ўз ичига олади. 
Юқорида қайд этилганидек, мурда унинг ҳолати ва кийимини 
кўздан кечирилгандан кейин мурда ѐтган жой кўздан кечирилади. 
Мурда ѐтган жойнинг умумий ҳолати, воқеа жойининг тўлиқ харак-
теристикаси (аҳоли пункти, дам олиш боғининг аниқ қисми, кўлнинг 
аниқ қирғоғи ва ҳ.к.) билан бирга мурда ѐтган жойнинг тўлиқ тасвири 
(йўлнинг айрим қисми, чуқурлик жой, темир йўлнинг аниқ қисми ва 
ҳ.к) ҳам баѐнномада батафсил ѐритилиши лозим. Бу ҳолатларнинг 
аниқ ифода этилиши жиноятни ўз вақтида очишга катта ѐрдам бера-
ди. 
Баъзи вақтларда мурданинг ѐтган жойи иш учун аҳамиятга эга 
бўлган ҳолатларни аниқлашга ѐрдам бериши ҳам мумкин. Масалан, 
мурдани темир йўл рельсининг ѐнидан топилиши мурда кетаѐтган 
поезддан ташлаб юборилган ѐки одам вагондан йиқилиб тушиб ўлган 

---

ѐхуд қотиллик бошқа ерда содир этилиб, гўѐ жиноят юз бергандай 
кўрсатиш мақсадида темир йўл рельсига ташлаб кетилган деган вер-
сиялар юритишга сабаб бўлиши мумкин. 
Шунинг учун ҳам терговчи мурда топилган жойни қотиллик 
жиноятини содир этганлигини кўрсатувчи барча ҳолатларга ва жино-
ят мурда топилган жойда эмас, бошқа жойда содир этилиб, бу ерга 
олиб келиб ташланганлигини кўрсатувчи ҳолатларга (қоннинг йўқли-
ги ва ҳ.к.) алоҳида эътибор бериши лозим. 
Мурда билан боғлиқ бўлган изларга қўл, оѐқ, тиш ва тирноқ из-
лари киради. Баъзи вақтларда жабрланувчи қаршилик кўрсатиш на-
тижасида айбланувчининг баданида тиш ва тирноқ изларини 
қолдириши, аксинча қотил жабрланувчининг кийимида, танасида ай-
рим излар (қон, сперма каби моддалар) қолдириши мумкин. Амалиѐ-
тда 
мурданинг 
камар 
тугмасида 
қотилнинг 
бармоқ 
изи 
қолдирилганлиги, жабрланувчининг бармоқ изи айбланувчининг 
кўзойнагида қолдирганлик ҳолатлари бўлган.
Ҳодиса жойини кўздан кечиришнинг умумий масалаларидан яна 
бири, қандай из ва ашѐвий далилларни жиноятчи ҳодиса жойида 
қолдиради ва қандай из, предметлар, микрозаррачаларни ўзи билан 
олиб кетиши мумкин каби масалалар жиноятнинг содир этилиш ху-
сусусиятларини ҳисобга олган ҳолда мурдани кўздан кечиришда ҳал 
этилиши мумкин. Агар жабрланувчи совуқ қурол билан етказилган 
жароҳат натижасида ўлган бўлса, жиноятчининг кийимида, пойабза-
лида қон излари қолиши мумкин. Агар қотиллик жиноятини содир 
этиш учун жиноятчи деворни ѐки эшик ва деразани бузиб кирган 
бўлса, жиноятчининг кийимида тупроқ ѐки ойна синиқлари қолиши 
мумкин. 
Ҳодиса жойида бўлиши мумкин бўлган кўпчилик излар ва ашѐ-
вий далилларни жиноятчининг ўзида топиш, аксинча ундан ҳодиса 
жойида ҳам из ва ашѐвий далиллар қолиши мумкин. Масалан, оѐқ, 
қўл излари, жиноятни содир этишда фойдаланилган қуролларни, ша-
хсий буюмларни (дастрўмол, папирос қолдиғи, тароқ, гугурт си-
ниқлари ва ҳ.к) қолдириб кетиши мумкин. 
Мурдани кўздан кечиришда ҳодиса жойи ҳолатини диққат билан 
ўрганиш лозим бўлади. Воқеа жойи ҳолати деганда у ерда аниқланган 
барча ҳолатлар йиғиндиси тушунилади. Барча фактларни умумлаш-
тирган ҳолда кўриб чиқиш терговчига иш бўйича янги фактларни 
аниқлашга ѐрдам беради. Бу вазият ва ҳолатлар терговчининг про-
фессионал маҳоратини намойиш этишида маълум бўлади. 

---

Ўқотар қуролларни қўллаш туфайли қотиллик жинояти содир 
этилганлик белгилари аниқланган ҳолларда терговчи ҳодиса жойидан 
ўқ ва гилзаларни топиш чораларини кўриши лозим, заҳарланиб 
ўлганлик белгилари мавжуд бўлган ҳолатларда эса ҳодиса жойидан 
заҳарли моддаларнинг қолдиқлари, заҳарли модда олиб келинган 
идиш турли ўраш воситалари кабиларни топиш чораларини кўриш 
лозим. 
Терговчиниг асосий вазифаларидан бири ҳодиса жойини кўздан 
кечиришни тўлиқ ўтказиш ва унинг натижаларидан самарали фойда-
ланиш ҳисобланади. Лекин тергов амалиѐтларида бунга баъзан эри-
шилмайди. Бунинг сабаби турлича: биринчидан, терговчининг етарли 
билимга ва тажрибага эга эмаслиги ва криминалистик техникавий во-
ситалари билан тўлиқ таъминланмаганлиги, иккинчидан, об-ҳаво ша-
роитининг ноқулайлиги, учинчидан, ҳодиса жойидан топилган да-
лилларга аҳамият бермаслик ҳисобланади. 
Ҳодиса жойини кўздан кечириш кечиктириб бўлмайдиган тер-
гов ҳаракати ҳисобланади. Тергов кўпинча ушбу тергов ҳаракатидан 
бошланади. Баъзи вақтларда ҳодиса жойини кўздан кечириш ундан 
олдин ўтказилган оператив ҳаракатлар туфайли йиғилган маълумот-
лардан фойдаланиб бажарилади. 
Ҳодиса жойини кўздан кечиришда терговчи томонидан тузила-
диган версиялар алоҳида эътиборга моликдир. Терговчи ҳодиса 
жойида қатор версияларни юритиши мумкин, лекин бу версиялар-
нинг қайси бири объектив ҳақиқатни аниқлашда аҳамиятга эга экан-
лиги улар текшириб кўрилгандан кейин маълум бўлади. Версиялар 
аҳамиятига кўра текшириб кўрилади, яъни тузилган версияларнинг 
қайси бирини дастлаб текширишни терговчининг ўзи ҳал этади. Бу 
масалаларни ҳал этишда терговчи ўзида мавжуд бўлган далилий ашѐ-
ларга асосланиб, жиноятни очишга эришиши мумкин. 
Терговчи қандай версия юритган бўлса, барчасини навбати би-
лан текшириб кўриши лозим ва биронта ҳам версия текширилмасдан 
қолиши мумкин эмас. Версияларни текшириш бу воқеа жойини 
кўздан кечиришда терговчининг ушбу ҳодиса жойида ҳақиқатдан ҳам 
жиноят содир этилганлиги ѐки этилмаганлигини аниқлашдан иборат. 
Қоидага биноан версиялар, терговчи томонидан ҳодиса жойини 
дастлаб кўздан кечиришни ўтказиш жараѐнидаѐқ тузилади. Бундай 
версиялар кейинчалик гувоҳларни сўроқ қилиш, суд-медицина экспе-
ртизасини тайинлаш каби тергов ҳаракатлари натижасида ҳам тузи-
лади. 

---

Версияларни текшириб кўришда терговчи турли қарама-
қаршиликларга дуч келиши мумкин, чунки версия терговчининг тах-
мини бўйича исботланиши ѐки аксинча исботланмай қолиши ҳам му-
мкин. Версияни юритиш учун ҳодиса жойидаги конкрет ҳолат ва ва-
зиятни инобатга олиш керак. Айниқса ўзини ўзи ўлдирганлик 
тўғрисида, ўт қўйиш, қотиллик жиноятларини тергаш бўйича ушбу 
ҳолатларни инобатга олиш зарур бўлади.
Шу боисдан ҳам терговчи ҳодиса жойини кўздан кечиришда 
аниқ вазиятни ҳисобга олиб, ушбу воқеа жойи жиноят содир этилган 
вақтда қандай ҳолатда бўлганлигини кўз олдига келтириб тасаввур 
этиши лозим.