|
Жиноятларни тергов қилиш услубиѐтларининг вазиятга
боғлиқлиги ва кўплиги.
Тергов амалиѐти жиноятларнинг ҳар бир тури
учун типик бўлган тергов вазиятларининг мазмунини ҳисобга оладиган
ҳамда унга боғлиқ ҳолда терговни ташкил қилишнинг у ѐки бу усулини
тавсия этадиган хусусий криминалистик услубиѐтлар яратишни талаб
қилади. Жиноят иши бўйича тергов вазияти жиноятни тергов қилишнинг
муайян давридаги вазиятни тавсифловчи ҳолатлар (шароитлар, омиллар)
мажмуидан иборат бўлади.
Типик тергов вазиятлари жиноятларни тергов қилишнинг барча
босқичларига хосдир, лекин криминалистик услубиѐтларда кўпинча даст-
лабки типик тергов вазиятлари таҳлил қилинади. Уларнинг хилма-хиллиги
кўп турли тавсияларни ва уларнинг тизимларини ишлаб чиқишни талаб
қилади. Типик тергов вазиятлари ҳисобга олинган ҳолда жиноятларни
тергов қилиш услубиѐтларининг яратилиши тавсияларнинг мазмунини
аниқлаштиради ҳамда уларнинг амалий қимматини оширади.
Жиноятларни тергов қилишнинг криминалистик услубиѐтла-
рининг умумийлиги.
Жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг ол-
дини олиш чоғида криминалистик услубий тавсиялардан фойдаланиш
қулай бўлиши учун хусусий услубиѐтларнинг конструктив бирлиги та-
мойилига, яъни ички мустақиллиги ва кўп турлилигига амал қилган ҳолда
уларнинг мақбул тузилишига риоя этиш зарур.
Мазкур тамойилларга кўра ишлаб чиқилган хусусий криминалистик
услубиѐтлар шунингдек, терговчининг ички ишлар органлари тезкор ва
бошқа хизмат ходимлари билан ўзаро ҳамкорлиги хусусиятларини; жамо-
атчилик ѐрдамидан фойдаланишга доир йўл-йўриқларни; терговчи томо-
нидан айрим турдаги жиноятларни тергов қилиш чоғида унинг олдини
олишга доир фаолиятини ташкил этиш бўйича тавсияларни ҳам ўз ичига
олган бўлиши керак.
Криминалистиканинг якунловчи бўлимини билиш ва ундан фойда-
ланишда хусусий криминалистик услубиѐтларни таснифлаш муҳим
аҳамиятга эга. Криминалистик услубиѐт назариясига бағишланган замона-
вий ишларда хусусий услубиѐтларни таснифлашни бир қанча асослар
бўйича ўтказиш қабул қилинган.
Жиноят қонунига муносабати нуқтаи назаридан хусусий услуби-
ѐтлар
типик (
турга оид) ва
махсус
услубиѐтларга бўлинади. Типик услу-
биѐтлар жумласига амалдаги жиноят қонунида белгиланган жиноят тур-
лари (масалан, одам ўлдириш, ўғирлик, фирибгарликни тергов қилиш
услубиѐтлари ва ҳоказо) бўйича тузилган услубиѐтлар киради.
Жиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари янгиланиши муносабати би-
лан тегишлича янги хусусий услубиѐтларни ишлаб чиқиш зарурияти пай-
до бўлади. У ѐки бу қилмиш учун жиноий жавобгарликнинг бекор қили-
ниши ѐки уларнинг жиноийлик тоифасидан чиқарилиши (декриминализа-
ция қилиниши) тергов қилишнинг айрим услубиѐтларига бўлган эҳтиѐжни
истисно этади. Типик хусусий услубиѐтлар сони жиноятларнинг мавжуд
турларига мувофиқ бўлиши керак. Услубиѐтларнинг ана шу сони энг
юқори (максимал) ҳисобланади. Шу сабабли, криминалистика олдида
барча зарур бўлган, лекин ҳозирча мавжуд бўлмаган хусусий услуби-
ѐтларни ишлаб чиқиш вазифаси туради.
Махсус
услубиѐтлар жумласига қонунда белгиланган жиноятларнинг
турлари бўйича эмас, балки бошқа асослар бўйича тузилган
хусусий
услу-
биѐтларни киритиш керак бўлади. Жумладан, ана шу мақсад учун асослар
сифатида жиноят содир этилган жой, жиноятчининг, жабрланувчининг
шахси, жиноят содир этилган пайтдан бошлаб ўтган вақт ва бошқа шу
сингарилар танланиши мумкин. Криминалистика адабиѐтларида темир
йўл, сув ва ҳаво транспортидаги жиноятларни; вояга етмаганлар ва реци-
дивистлар содир этган жиноятларни; ўтган йилларнинг очилмай қолган
жиноятларини тергов қилиш услубиѐтлари маълум.
Аниқлаштирилиш даражасига кўра, жиноятларни тергов қилиш
услубиѐтлари бир босқичли, икки босқичли ва (тафсилотлаштирилиши)
кўп босқичли бўлиши мумкин. Масалан, ўғирликларни тергов қилиш
услубиѐти уларни тергов қилиш бўйича умумий тавсияларнигина эмас,
балки хонадон ва автомашина ўғирликларини, майда ўғирликларни, кор-
хоналар, муассасалар ва ташкилотлардаги ўғирликларни; почта ўғир-
ликларини ва бошқа шу сингариларни тергов қилиш услубиѐтларини ҳам
ўз ичига олади.
Жиноятларни тергов қилишнинг хусусий услубиѐтлари ҳажмига
кўра тўлиқ ва қисқартирилган турларга бўлинади. Аксарият ҳолларда, у
ѐки бу турдаги жиноятни тергов қилишнинг бутун жараѐнини ўтказиш
учун услубий тавсиялар ишлаб чиқилади. Баъзан эса тадқиқотлар тергов
қилишнинг бирон-бир босқичини ташкил этиш ва амалга ошириш бўйича
услубий тавсияларни ишлаб чиқиш билан чекланади. Чунончи, дастлабки
тергов ҳаракатларини ўтказиш бўйича криминалистик услубий тавсиялар
анча кенг тарқалган.
Жиноятларнинг қамраб олинадиган турлари бўйича хусусий услуби-
ѐтлар комплекс ва аниқ турларга бўлинади. Икки ѐки ундан ортиқ ўзаро
боғлиқ турдаги жиноятларни тергов қилиш услубиѐтлари, масалан, талон-
чилик ва босқинчиликларни тергов қилиш услубиѐти, ўт қўйишлар ва
ѐнғинга қарши хавфсизлик қоидаларига жинояткорона риоя этмасликлар-
ни тергов қилиш услубиѐти сингарилар комплекс услубиѐтлар ҳисоблана-
ди.
Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиѐтлар ўз шаклига
кўра кўпинча монографиялар, диссертация тадқиқотлари, дарсликлар,
ўқув, услубий ва амалий қўлланмалар, услубий хатлар тариқасида ишлаб
чиқилади ва ҳоказо.
Хусусий криминалистик услубиѐтлар таснифи схемада келтирилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
