Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 Кириш сўз ва кириш бирикмаларнинг услубий
хусусиятлари 
 
Киритмалар сўз ёки сўз бирикмаси шаклида бўлиб, сўзловчининг ўзи 
баён этаётган фикрга бўлган турли муносабатини билдиради. Улар барча нутқ 
услубларида қўлланилади. Киритмалар мазмунан бутун бир гапга ёки унинг 
бўлагига тегишли бўлган ишонч, тасдиқ, гумон, истак, таажжуб, таъкид, 
тахмин маъноларини ифодалаш учун хизмат қилади. Масалан: Гувоҳ, эҳтимол, 
бу воқеаларни тўлиқ эслай олмас. Тўпланган далиллардан сўнг жиноятчи, 
албатта, қилмишларини бўйнига олади.
Киришлар гап тузилишини бузмайди, айтилаётган фикрга янги далил ҳам 
қўшмайди, балки шу фикрга нисбатан сўзловчининг муносабатини, кучли 
ҳаяжонланганини билдиради. Шунинг учун ҳам бундай гаплар кўпроқ бадиий 
ва сўзлашув услубида учрайди: Бахтимга, онажоним омон бўлсин. Яхшиси, 
гувоҳларни юзлаштириш лозим. Илмий услубда бизнингча, унингча, демак, 
хулоса қилганда, биринчидан, иккинчидан каби кириш сўз ва кириш бирикмалар 
фаол ишлатилса; расмий иш услубида асосан, фикран, баъзан, зарур, керак 
каби кириш сўзлар кўпроқ қўлланади.
Баъзи кириш сўзлар ва кириш бирикмалар гапдаги бошқа бўлаклардан 
тўхтам билан ажратилади ва ўзининг алоҳида оҳангига эга бўлади. 
Киришларнинг гапдаги ўрни ҳам маълум услубий аҳамиятга эга. Улар гап 
бошида келганда айтилаётган фикрга қатъий муносабат ифодаланади: 
Албатта, топшириқни бажарамиз. Ифодаланган фикрнинг мазмунини 
кучайтириш учун киришлар такрор ишлатилиши мумкин: Афсуски, минг 
афсуски, жиноятчи қочиб улгурди. 
Эвфемизмлар ва уларнинг услубий роли 
Эвфемизм тилнинг ифода ва услубий воситаларидан бири саналади. 
Айтиш ноқулай ёки ноўрин бўлган сўз ёки ибора ўрнига ишлатиладиган 
"пардали" сўз ёки ибора эвфемизм дейилади.
Масалан, бўғоз хотин деб айтиш сўзлашувда ҳам, адабий тилда ҳам 
ноқулай бўлганлиги учун унинг ўрнида иккиқат, оғироёқ, ҳомиладор, юкли 

---

59 
каби эвфемистик сўзлар ишлатилади. Худди шунингдек, нутқ вазиятига қараб 
туғди ўрнида кўзи ёриди, аҳмоқ ўрнида ақли йўқ, кар ўрнида қулоғи оғир, ўғри 
ўрнида қўли эгри каби иборалар қўлланилади. Ўзбек тили турли эвфемистик 
ибораларга бой бўлиб, муомалада уларнинг ҳар хил кўринишлари кенг 
ишлатилади. 
Баъзи эвфемизмлар бир асосий тушунчани ифодаласа-да, лекин улар 
ўзларига хос маъно нозикликлари ва кишиларнинг бир хил тушунчага турлича 
муносабатда бўлишларини кўрсатиши жиҳатидан фарқланиб туради.
Масалан, ўзбек тилида ўлим тушунчасини ифодалаш учун ишлатиладиган 
вафот қилмоқ, жони узилмоқ, жон бермоқ, қазо қилмоқ, оламдан ўтмоқ, кўз 
юммоқ, мангулик уйқусига кетмоқ, бандаликни бажо келтирмоқ, омонатини 
топширмоқ каби эвфемизмлар услубий бўёғи билан бир-биридан фарқланади. 
Тилда азалдан қўлланиб келган эвфемизмлардан ташқари, муайян нутқ вазияти 
талаби билан яратилган эвфемизмлар мавжуд.
Бу хил эвфемизмлар тилдаги мавжуд сўзларга нисбатан контекстуал 
синоним бўлади. Кўпгина ҳолларда эвфемистик ифодаларнинг маъноси матнда 
очилади ва улар услубий вазифа жиҳатидан муаллиф ёки асар қаҳрамони 
назарида қўпол туюлган сўз, иборани юмшоқ, силлиқроқ шаклда ифода қилиш 
вазифасини бажаради.
Масалан: - Аввал эсон-омон қутулиб олсин (А.Мухтор). Раънони эгасига 
топширмагунимизча, - деди Нигор ойим, - қуйилмайдиганга ўхшайди 
(А.Қодирий). 
Бу мисолларда туғмоқ сўзи ўрнида қутулиб олмоқ, эрга бермоқ сўзи 
ўрнида эгасига топширмоқ каби эвфемистик маъно касб этган бу иборалар 
нутқий одоб нуқтаи назаридан қўлланилиб, матндан ташқарида бутунлай бошқа 
маъно англатиши мумкин.