Ўзбекистон респубикаси

2.5. Сифат менежменти тизими концепцияси ва умумий қоидалари

Юқори сифатли маҳсулот, хизматлар, ишлар ва жараёнлар рақобатбардошликнинг кўпроқ аҳамиятга эга бўлган муҳим таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Улар сотиш ҳажми ва даромадни кўпайишига асос бўлиб хизмат қилиб, бутун жамият ва ҳар бир инсоннинг талабларини кўпроқ қондиришга имкон беради, ҳамда мамлакатнинг ва ҳар бир корхонанинг обрўсини белгилайди.

Саноати ривожланган мамалакатларда фирмалар рақобатчиликнинг жудда қаттиқ шароитида турадилар, бунда эса сифат менежменти тизими муваффақиятли таъсир этмоқда. Бироқ, бундай бир қанча тизимлар илгари машҳур бўлган маҳаллий комплекс сифатни бошкариш тизимига ўхшайди.
Ҳозирги вақтда СМТ таркиби ва моҳияти бир неча халқаро стандартлар билан тартиблаштирилади (масалан, ISO 9000 серияли). Бу стандартлар сифат менежмент тизими талабларига мувофиқ ишлаб чиқарувчи шартнома шартларини бажариши ва сифати бирқарор маҳсулотларни етказишга ишончни таъминлади. Чет элда, ҳар бир маҳсулот етказиб берувчининг албатта ўзида сифат менежмент тизими мавжуд бўлиши мажбурий қоидалардан бири бўлиб ҳисобланади. Маҳаллий корхоналар халқаро стандартлар талабларни қондирадиган сифат менежменти тизимисиз, четлаб ўтаолмайдилар. Шундай экан, хорижий ва маҳаллий истеъмолчилар талабларини қондирувчи, юқори сифатли маҳсулотни яртишнинг муҳим шартлари сифатида сифат менежмент тизимига кўпроқ эътибор бериш лозим.
Бошқаришда ҳар доим қаерда муваффақиятни таъминлаш лозимлиги ва якуний натижада бошқарувда барча мақсадларга эришилганлини аниқлашга кўпроқ эътибор берилиш муҳим йўналишларни белгилайди. Бундай йўналиш бозор иқтисодиёти шароити учун сифат менежмент тизими бўлиб ҳисобланиб, бу йўналишни тезроқ ривожлантиришда замонавий СМТ яратиш лозим. Кўп йиллардан бери ривожланган мамлакатларда бозор иқтисодиёти тури билан умумий сифатни бошқариш тизими (TQM) номланган тизимга эътиборни кучайиши кузатилмоқда. Бундай бошқариш фақатгина йирик саноат корхоналарни қамраб олиб, шунингдек, ўрта ва кичик ишлаб чиқариш корхоналарни, айниқса маҳсулотни чет элга экспорт қилувчиларни ҳам қамраб олган. Сифат менежменти бўйича ишларда минимум иккита ўзаро боғланган талабларини қондириш лозим: 1) истеъмолчиларнинг талабларини; 2) ишлаб чиқарувчи - корхона эҳтиёжи ва қизиқишларини.
Замонавий менежмент учун фундаментал саволлар қаторида “нима?”, “қанча?”, “ким?”, “қандай?” сифатли маҳсулот ишлаб чиқариши лозим, асосий савол “қандай ёндошиш” ёрдамида қилиш мумкинлигига жавоб топиш лозим.
Кўпроқ сифат менежментига реал ёндашув бозор шароитида истеъмолчиларнинг талабларини қондиришни, алоҳида корхонада сифат соҳасида ва маҳсулот рақобатбардошлиги таъминлашга, ҳам миллий хўжалик миқёсида тўлиқлиги, тизимлилиги бўлиб ҳисобланади. Моҳиятига кўра интеграцияли ёндашув жараёнли ва бошқа ёндашувларни ўз ичига олади.
Вақт ўтиши билан доимо сифат менежменти тизими концепцияси ривожланди, натижада умумий сифатни бошқариш тизими (TQM) замонавий концепцияга айланди ва ўз ичига қуйидаги тизимли тамойилларни олади:

• 
  барча ходимларни ва истеъмолчиларни сифатни яхшилашга мақсадли жалб этиш;
  
• 
  сифат менежменти бўйича ўтказилган барча ишлар, жараён кўринишида барча қатнашчилар томонидан амалга оширилишини мўлжаллаш;
  
• 
  барча ходимларни, сармоядорларни ва шахсий мулк эгаларининг қизиқишларини инобатга олиш;
  
• 
  сифат менежментининг барча жараёнларини тизимли такомиллаштириш.
  

Умумий сифат фалсафаси қоидаларига асосан бозор мунособатларга нисбатан дунё қарашни янгича бошқариш. Бу фалсафада сертификатлаштиришга муҳим ўрин ажратилган.
Шуни айтиш лозимки, умумий сифат менежментининг ривожланиш даври бошқарувнинг юқори звеносидан кучли эътиборни талаб қилиб, ҳар қандай корхонанинг ходимлари эҳтиёжини қондириш талаби оширилиб боради. Шу мунособат билан ходимларни юқори сифатли меҳнат натижаларга ўз-ўзини мотивациялаш кенг ривожланиши лозим бўлиб, ўзига ўзи баҳо беришнинг турли усуллардан фойдаланишни талаб қилади (шунингдек, халқаро, миллий ва бошқа сифат соҳасидаги мукофотлар асосида, масалан М. Болдридж мукофоти, сифат бўйича Европа мукофотлари ва бошқалар). Буларни барчаси ISO 9000, ISO 14000, QS-9000 серияли ва бошқа стандартларни кенг жорий қилишга сабаб бўлади.
Сифат менежментининг ривожланишининг ушбу даврида янги тизимга ўтиш, таъминотчилар билан ўзаро мунособатлар, кириш ва қабул қилиш синови ва назоратларини минимумга келишини тавсифлайди. Бундан ташқари, “ўз вақтида” маҳсулотни етказиб бериш ва комплекс инновацион дастурлар тизимини ҳамма жойларда жорий қилиш истеъмолчиларнинг талабларини максимал қондиришга йўналтирилган. Умумий ҳолатда замонавий умумий сифатни бошқариш методологияси — TQMни қуйидаги хусусиятлар билан белгилаш керак:

• 
  сифат менежменти ва умумий сифатни бошқариш тизимига айланишида аҳамиятли ўзгаришларни вужудга келтириб, янги авлод менежментидек, инновацион ривожланиш негизи асосида иқтисодий муаммоларни ечиш;
  
• 
  сифат менежменти процедурасидан кенг фойдаланиш;
  
• 
  сифат муаммоларини ечишда кенг кўламли инструментал усулларни ишлатиш (масалан, инструментал назорат ва сифат менежменти, сифатни режалаштириш усули, статистик сифатни бошқариш, стратегик менежмент ва бошқалар).
  

Сифат менежментни барча илмий асосланган тамойиллар негизи асосида амалга ошириш лозим ва уларни умумий, умум тизимли, махсусларга ажратиш мумкин.
Сифат менежменти умум тизимли тамойилини кўриб чиққанда, айтиш лозимки, асосан ва умумий (негизли, асос соладиган) бошланғич тамойил бўлиб, бу сифат менежментини тизим кўринишда тасаввур этиш ҳиобланади. Бундан келиб чиқадики, сифат менежменти - бутун корхонани тизимли менежментини чекланган таркибий қисмидир. Табийки, сифат менежменти тизими ўзидан ўзи ишлай олмайди, бошқа менежмент тизимлар билан ўзаро боғланган ва алоқадордир. Шунинг учун, сифат менежментида олдиндан умумий холисона менежмент тамойилларидан фойдаланилади (демократик марказлашган баланслаш, модий ва маънавий рағбатлантириш, якка бошчилик ва жамоатчилик, делегатлик ҳуқуқига эга бўлиш, менежментга ишчиларни қизиқиши ва фаол иштирок этиши, мерос ва х.к.)
Шулар қаторида сифат менежентига асосий ижтимоий бошқариш тамойилларни ишлатиш мақсадга мувофиқ ва уларга қуйдагилар тегишли:
1) мақсадга эришиш - муносиб усул ёки тизим ёрдамида кўзланган мақсад амалга ошади;
2) бўлиниш – шаклланадиган тизим декомпозициясига эришиш, тизимнинг тизим ости ва элементларга бўлиниши;
3) иерархия - кўп даражали тизим таркиби ёрдамида делегатлик ҳуқуқи ҳисоби билан муносиб бошқариш амалга ошади (бўлим, майдон-жой, цех, бригада ва х,к);
4) комплектлик эришилган ўзаро боғланиш вижудга келган тизим, элемент, маҳсулотнинг циклик босқичи, иерархия даражаси ва комплекс ташкил этилган иқтисодий, ижтимоий, илмий-техникавий, ишлаб чиқариш ва бошқа тадбирлар сифатни бошқаришда фойдаланилади;
5) ўзаро боғлиқлик, вужудга келган сифат менежменти тизими ва бошқа менежмент тизимлари билан ўзаро боғлиқлиги ёрдамида амалга ошади (бир мақсадни ўрнатиш бошқа мунособатларга ёки ўзаро боғланган бир неча тизимлар мақсадини ўзаро боғлиқ жараёнларни муваффақиятли амалга ошириш;
6) туташтириш (боғланиш) сифат менежменти умумий функцияларни (бошқариш жараёнларини туташтириш) тизимда бажарилишини амалга ошириш, тизим ости ва умумий функционал циклни тўлиқ элементи, шу жумладан, башоратлаш ва режалаштириш, ташкилот ишларини ташкиллаштириш, мувофиқлаштириш ва ҳоказо;
7) тизимлилик сифат менежментининг барча ишларини бажарилишини узоқ вақт давом этишини ва ҳаракатнинг давомийлигини доимо аниқлайди.
8) мерос ва намоён бўлиши, тизимни яратишда ҳамда такомиллаштиришда ва унга ҳаракат қилинганда илғор маҳаллий ва чет эл сифат менежменти тизими тажрибасидан фойдаланиш билан ифодалаш мумкин;
9) осон ва тушунарли бўлиши, ҳар бир ишчини, сифат менежментига фақатгина маҳсулотга эмас, балки бутун корхонада рақобатбардошликни таъминлашга алоқадорлигини тушиниш орқали эришилади.
Умумий ва умумтизимли тамойиллар қаторида сифат менежментининг тамойилларини дарсликнинг кейинги 4.5-бўлимида батафсил тўхталиб ўтамиз.