Ўзбекистон олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент автомобил ва йўллар институти “ЙЎЛ Қурилиши” факультети

Назорат саволлари:

1. 
   Йўл қопламаларида қандай холат ўзгаришлари мавжуд ?
   
2. 
   Йўл пойининг кўтарма ва ўйма қисмларида қандай холат ўзгаришлари ва бузилишлари намоён бўлади ?
   
3. 
   Тўшамадаги содир бўладиган бузилишлар қандай қучлар таъсирида рўй беради ?
   
4. 
   Қоплама чеккаларини бузилишига нималар сабаб бўлади ?
   
5. 
   Қоплама қатлами едирилиши сабаблари баён этинг.
   
6. 
   Қопламанинг йиллик едирилиши қандай аниқланади ?
   

5 – МАВЗУ. МАВЖУД ФОЙДАЛАНУВДАГИ ЙЎЛНИНГ ХОЛАТИНИ ВА ТРАНСПОРТ ЭКСПЛУАТАЦИОН СИФАТИНИ БАХОЛАШ


Режа:

1. 
   Йўлларнинг транспорт эксплуатацион холати кўрсаткичларини аниқлаш.
   
2. 
   Сақлаш ва таъмирлаш ишларининг сифатини бошқариш
   

Таянч сўз ва иборалар: йўл даражаси, меъёрлар, таъмирлаш, комплекс усул, эксплуатация жараёни, мезон, сифат кўрсаткичи, равонлик, мустахкамлик, илашишлик, тезлик, назорат.

Йўлларни таъмирлаш ишларини режалаштиришда биринчи қадам хар бир участка учун таъмир турларини аниқлашдан иборат, кейин ишлар таркиби ва хажми аниқланади. Таъмир турини тайинлашнинг асосий мезони йўл қопламасининг мустахкамлик кўрсаткичи хисобланади. Бироқ хозирги шароитларда у билан тенг кучли бўлган йўл холатини белгиловчи бошқа кўрсаткичлар хам бор. Шунинг учун таъмир ишларини режалаш асосида кўрсаткичлар мажмуасини бахолаш ётади. Қайси кўрсаткич минимум бўлса, бошқалардан қатъий назар ўша таъмир тури белгиланади.

Сақлаш ишлари хар йили бутун йўл узунлигида бажарилади. Йўл қопламаси етарлича мустахкам бўлсаю, лекин ғилдирак билан илашиш сифатларини таъминламаса, шу участкада ейилган қатламни тикловчи таъмир талаб этилади. Чунки автомобилларнинг хисобий тезлиги ва хавфсиз харакатининг таъминланганлик кўрсаткичи камайган бўлади.
Кучайтириб таъмирлаш, йўл қопламасиниг мустахкамлиги нафақат автомобилларни хисобий юкламалар билан ўтказмай қолган участкаларда бажарилади, балки қоплама равонлигини текисловчи қатламсиз ва қоплама қатламсиз яхшилаш мумкин бўлмай қолган участкаларда хам бу зарур. Таъмир ишларининг таркиби ва хажми йўлнинг асосий кўрсаткичлари пасайиб кетиш сабабларини пухта тахлил қилгандан кейин аниқланади. Таъмир ишлари руйхатида шу сабабларни бартараф қиладиган тадбирлар хам кўрилиши лозим. Шу билан бирга, эксплуатация қилиш тизими мавжуд йўлнинг холати, табиий шароит ва транспорт хамда йўловчиларни ташиш жараёнида вужудга келадиган омиллардан иборат бўлади. Кўрсаткичларни аниқлаш схемаси иш турларини туркумларга қараб, уларнинг қийматини техник иқтисодий асослаш ва бахолаш имкониятини яратади. Бу усул илмий жихатдан асосланган бўлиб, харажатлар сарфини тежашга олиб келади.
Автомобил ва йўлларни ўзаро таъсири мураккаб жараён бўлиб уларнинг тахлили автомобилнинг барқарорлигини, ташқи мухитни харакат шароитига таъсирини ва йўл тўшамасининг мустахкамлиги, ишлаш қобилятига механик таъсирини бахолашга имконият яратади.
Ушбу, автомобил йўлларига кўрсатилган ўзаро таъсириларни, мувофиқлаштиришни қуйидаги асосий кўрсаткичлари билан характерлаш мумкин: юкламани қайталаниши (частота); эгилиши (қопламани деформацияси); қоплама билан ғилдиракни илашиши (сцепление).
Экспулатация коэффициенти – хисобий тезликни таъминланганлиги хар қайси участкада якка автомобилнинг хақиқий максимал тезлиги V_макс хисобий тезликка нисбатан берилган тоифа йўл ва шароит рельефе учун V_x (ШНҚ 2.05.02-07 га мувофиқ қабул қилинган), К_хсэ = V_макс / V_х қўлай шароитда (ёғингарчилик, қор ёғиш, бўрон, музгарчилик, кучли шамол, туман, ва х.к. бўлмаганда) йўл К_хсэ ≥ 1 қийматини таъминлаб бериши лозим. Кузги – бахорги ва қишқи даврларда К_хсэ ≥ 0,75. Музгарчилик, бўрон ва кучли қор ёғганда, туман холида К_хсэ ≥ 0,5.
Транспорт воситаларининг тортиш кучи қоплама юзаси холати ва ғилдиракнинг қоплама билан ишқаланишига боғлиқ бўлиб, сирпанчиқлик коэффициенти – хақиқий сирпанчиқлик коэффициентини К_хақ ни рухсат этилганига (К_р ) нисбати билан характерланади:
К_ск =У_хақ/У_хис ≥ 1
Бу ерда, У_хақ – хақиқий бўйлама илашиш қоэффициенти
У_хиc – хавсизлик шароити бўйича қоплама билан ғилдиракни бўйлама илашишни энг юқори тезлик коэффициенти хисобланади.
Қопламанинг ейилиш коэффициенти – К_ей = h_x/H, бу ерда Н – берилган фурсатда қопламанинг ёйилиш қиймати (4) ишда берилган формула билан хисобланади ёки ўлчаш билан аниқланади, мм; h_x - берилаган тур қопламани рухсат берилган қийматининг ейилиши.
Эгилиш бўйича йўл тўшамасининг мустахкамлик коэффициенти, мустахкамлигик коэффициенти билан белгиланади:
К_м =Е_хақ/Е_хис

бу ерда, Е_хақ – йўл тўшамасининг эквивалент умумий модул эластиклиги, тажриба йўли билан аниқланадиган, кг/см²;

Е_хис – талаб қилинадиган модул эластиклиги кг/см²

Берилган фурсатда траснпортнинг таркиби ва харакат жадаллиги бўйича хисобланади.

Сақлаш ва таъмирлаш ишларининг сифатини бошқариш тизими, ўзаро боғланган тадбирлар, меъёрлар, усуллар ва воситалар комплексини ўз ичига олади. Улар йўл ташкилотларининг таъмирлаш ва сақлаш ишлари сифатини мунтазам ошириб бориши, ҳамда уни қўллаб туриш бўйича фаолиятини режали равишда ташкил этишга қаратилган. Бу ишлар қуйидаги вазифаларни амалга ошириш билан рўёбга чиқарилади: сифатни режалаш, ишлаб чиқаришни ташкил этиш, ҳамда таъмирлаш ва сақлаш ишларининг сифатини баҳолашнинг ахборот таъминоти.