|
– бутун инсониятга хос бўлган табиий-тарихий жиҳатлар, яъни инсон
вужудининг тириклиги, сиҳат-саломатлиги, ижтимоий фаолиятга қобиллиги, онги,
билим, муомала воситаси;
– маданият, маънавият, фан, дин, ҳуқуқ, сиёсат, мафкура ва ижтимоий
онгнинг бошқа шакллари билн боғлиқ ютуқлар, кашфиётлар. Яратилган бойликлар,
таълим-тарбия ва маъанвий камолтнинг йўналишлари, усуллари, воситалари;
– инсоният ривожининг ҳозирги даври билан боғлиқ минтақлар, ижтимоий
тузумлар, давлатлар олдида турган ва бутун жаҳон аҳамиятига молик энг умумий
оламшумул муаммолар, долзарб вазифалар,келажакнинг истиқболлари;
– сайёрамиз ҳудудлари, давлатлари ва ижтимоий тузумларидан қатъий назар,
ҳамма учун умумий фойдаланиш имконини берадиган универсал технологиялар, ишлаб
чиқариш, бошқаришни ташкил қилиш, космонавтика, ЭҲМ, кибернетика ва бошқа
йўналишлардаги умумжаҳон аҳамиятига эга бўлган жараёнлар.
Тарихий ривожланиш жараёнида (объектив тарзда), жамият ва кишиларнинг
талаб ва эҳтиёжлари натижасида (субъектив тарзда) умуминсоний қадрият
шаклларидан гоҳ бири, гоҳ бошқаси умумий тизимнинг марказига, ҳаётнинг олдинги
поғонасиа чиқиб олади: юртда душманлар ҳукмронлик қилганида – озодлик, диктатура
даврида – эркинлик, Ватан мустақиллигига хавф туғилганида – ватанпарварлик,
миллий ўзликни англаш ва миллий уйғониш даврида – тарихий ва маданий меросни
ўрганишга интилиш, уруш шароитида тинчлик ва барқарорликка эҳтиёж кучайиб
боради. Шу тариқа ижтимоий жараёнлар ривожида умуминсоний қадриятнинг маълум
бир шаклининг долзарблиги, бошқасининг зарурлигини бир қадар хиралаштиргандай,
уларнинг айримлари идеал қадриятларга яқинлашгандай, бошқалари эса улардан
узоқлашгандай бўлиб туюлади.
Умуминсоний қадриятларнинг намоён бўлиш шакллари орасида ўз аҳамиятини,
ижобийлик ҳамда фойдалилик хусусиятларини доимо сақлаб қоладиганлари ҳам бор:
инсон вужудининг тириклиги, унинг ижтимоийлиги, инсоннинг умри ва ҳаёти, сиҳат-
саломатлиги, ижтимоий фаолияти ва муносабатлари, меҳнати, билим, муомаласи ва
бошқалар. Бу қадриятлар инсон ва жамият бор экан ўзининг ижтимоий аҳамиятини
сақлаб қолади, уларнинг қарама-қаршиси бўлган ўлим, касаллик, маъносиз ҳаёт
кечириш. Билимсизлик ва бошқалар ҳам тарихий жараёнларнинг доимий ҳамроҳидир.
Тириклик бор экан ўлим, борлиқ энг буюк маъво экан –йўқлик, инсон тирик жонзод
экан – касаллик, ҳаёт кечиришдан мақсад мазмунли умр экан – маъносиз қўйилган
баъзи қадамлар. Яшашнинг зарурий шартларидан бири билиш ва англаш экан –
билимсизлик, тараққиётга интилиш бор экан – таназзул ва бошқалар инсониятни доимо
таъқиб қилади. Юқоридаги ижобий қадриятларнинг аҳамияти ҳам уларга тескари
бўлган жиҳатларга нисбтан умуминсоний талабларга тўла-тўкис жавоб берадиган,
ёппасига ҳаётидан мамнун, соҳ-саломат. Олий даражадаги билим ва қобилият эгаси
бўлган, уларга ҳамма имкониятлар яратилган замонни топиш қийин. Бундай замон
азал-азалдан орзу ва умуминсоний мақсад бўлиб қолмоқда.
Умуминсоний қадриятларнинг энг олий шакллари идеал-қадриятлар сифатида
қаралади. Жамият тарихининг ҳамма даврдарида одамлар ана шу идеал-қадриятларга
интилиб, уларга эришишни орзу қилиб яшайдилар. Кундалик ҳаётда ва илмий
адабиётларда энг олий идеал-қадриятларга нисбатан бир қатор ибора ва тушунчалар
кенг қўлланади: маънавий ва ахлоқий покликнинг умумий белгиси – яхшилик; нафосат
белгиси – гўзаллик; билимларимиз ва фан ютуқларининг амалиётга мослиги – ҳақиқат,
инсон ҳуқуқларининг олий ифодалари – эркинлик ва тенглик; сиёсатнинг тўғрилиги –
адолат, одамлар ўртасидаги ижобий муносабатлар – дўстлик; энг ҳокисор ва беғараз
туйғулар асосидаги қалбларнинг боғланганлиги – муҳаббат, орзу-умидларга
www.ziyouz.com kutubxonasi
36
эришганлик– бахт-саодат, ўз юртини севмоқлик ва ардоқлаш –ватанпарварлик ва
ҳоказо. Ушбу идеал-қадриятлар ва уларга нисбатан тескари маънони англатадиган
ёмонлик, хунуклик, ёлғон, эрксизлик, тенгсизлик, адолатсизлик, душманслик, нафрат,
хиёнат ва бошқалар ҳаётда муайян тарзда намоён бўлади.
Кундалик ҳаётда ва тарихий тараққиётда умуминсоний қадриятларни барқаоро
қилиш йўллари. Усуллари ва манфаатларини бу борадаги мақсадлар билан
айнийлаштириш ҳоллари ҳам учрайди. Ушбу ҳолат сиёсатда ва ижтмоий-сиёсий
ўзгаришларни амалга ошириш даврида ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Бунда уч асосий
жиҳатга эътибор бериш лозим:
Do'stlaringiz bilan baham: |
