Инсон қалбидаги гул японияда уни нингэн-кокухо, яъни бебаҳо хазина, деб аташади

ИНСОН ҚАЛБИДАГИ ГУЛ

Японияда уни нингэн-кокухо, яъни бебаҳо хазина, деб аташади.

Адабиётшунос олимлар, мунаққидлар, унинг энг яхши кўрган шогирдлари гўзал романлари ва ҳикояларини тарихий обидаларга ўхшатишади.
У Осиё қитъасида Рабиндранат Тагордан кейин иккинчи бўлиб Нобель мукофотига сазовор бўлган.
Ижодига берилган япон халқининг фикрлаш тарзи негизини жўшқин муҳаббат билан тараннум этишдек маҳорати учун, деган эътирофнинг беҳад адолатли ва ҳаққонийлиги, одамга илҳом бағишлайди.
Башарият, дунёдаги беназир истеъдодлар, ҳайратомуз табиатли шахслар – заковат соҳиблари инсон бадиий тафаккурининг камолоти ва юксак тараққиёти йўлида ўз фаолияти билан ўрнак кўрсатган фидойи адиблар – худо назарига ноил бўлган ноёб санъаткорлар билан фахрланади.
Чехов яратган ҳикоялар одамларни ўзининг бадиияти, ҳаққонийлиги, Томас Манн романлари юксак ақл-идрок меваси экани, фалсафий қатламлари ҳамда реал ҳаётнинг теран таҳлили билан акс эттиргани, Уильям Фолкнер жамиятлар фожеасиннг инсон қисмати орқали тасвирлаши, Варгас Льоса инсон боласи ўз нафси ва дилидаги чуқур илдиз отган иллатлар ҳамда тузум, ижтимоий бошқарув органлари туфайли мазлумликдан халос бўла олмасликлари, Маркес асарларида тарих умуммайдонида содир бўлаётган тўфонлар – буҳронлар қурбонига айланган одамзоднинг ўзи шу аянчли қисматнинг сабаблари эканлигини кўрсатиши умумадабиёт оламидаги бу ранг-баранглик, услубдаги, тасвир ва дунёқарашдаги фарқ - бир-бирига ўхшамаслик мукаммал уйғунликни яратади, бу адиблар, алалоқибат барибир битта куйни - инсон қалби, унинг сабот ва матонати, эзгуликка ва адолатли жамият қуриш орзуларини амалга ошириш йўлида барча қийинчиликларни бартараф этишга рози ва шунга интилаётганликларини сезмасликнинг иложи йўқ.
Адабиёт оламидаги бундай умумий уйғунликнинг баркамол бўлишига ўтган асрда яшаб ўтган япон адиби Ясунари Кавабатанинг ҳам муносиб ҳиссаси бор. У инсон ўткинчи дунёда муродига етиб бахтиёр яшаши ҳар қандай разолатни енгишига ер юзида адолатли давлат қуришни орзу қилиши арзигулик иш. Ҳаётни фақатгина Гўзаллик ва шу гўзалликни идрок қилиш орқали барпо этиш мумкин деб ҳисобларди Ясунари Кавабата.
Достоевскай сингари унинг маслаги ва эътиқоди бўйича, “Дунёни ҳалокатдан фақатгина Гўзаллик қутқаради”.
Улуғ адиб ўзининг ҳаёти, ижодининг меҳвари ва бош мезони ҳақида фикр юритар экан, бамисли “Бамбук садоси, шафтоли гули” ҳикояси қаҳрамони Миякава каби оғир ҳаёллар юрагини сўнгсиз-адоқсиз туйғулар печакгул каби ўраб-чирмагани, нурафшон армонлар чулғаб олади. Мен бутун умримни гўзалликни излашга бахш этганман ва ўлгунимча бу йўлдан оғишмайман, деган иқрор нақадар ҳақиқат экани адиб асарларини ўқиган кишиларга дарҳол маълум бўлади. Зеро, қайси романини ўқиманг, қайси тўпламини қўлга олманг, ҳар бири Гўзаллик қонунияти асосида яратилгани равшан сезилади, наинки сезилади, балки бу барқ уриб яшнаган нафосат таровати китобнинг ҳар бир саҳифасида, асарнинг ҳар бир бобида уфуриб туради. Бу ҳақда Гавайя оролларида ўқиган “Гўзалликнинг мавжудлиги ва кашф қилиниши” маърузалари бунинг яққол далилидир. У мамлакат тақдири Давлатнинг қудратига эмас, балки халқнинг маънавий-руҳий гўзаллигига боғлиқдир, дея ҳисобларди. Зотан, бу эътиқодида у ёлғиз эмас, унинг дунёқарашларига ҳамфикр ижодкорлар бор ва улар озчиликни ташкил этмайди. Нафосат туйғуси инсон қалбида беор чечаклар сингари тез тарқалишини ҳоҳлайди. Унинг назарида Гўзаллик қонуни Ҳаётнинг қонунидир, деб фикр қилади японшунос олима Татьяна Григорьева, қачонки ҳаётнинг асослари алғов-далғов бўлиб ва инсоннинг ҳоҳишлари, орзу-умидлари ва ҳис-туйғуларига тўғри келмайдиган равишда ўзгариши, таназзулга юз тутаётган бўлса, бу ишонч ва маслакни қандай қилиб асраб қолиш мумкин?!
Дунёнинг бу қадар инқироз ва номатлуб йўллардан қутулолмаётгани етмай, бани-башар ҳар қанча нохуш, нотайин, нуқсонли ва пировардида ҳалокатли эканини била туриб ҳам ҳали-ҳамон шу йўлдан оғишмай боришни лозим деб топаётгани, гарчи чор-ночор, истар-истамас бўлса-да, ортига қайтмаётгани, айниқса Кавабатадек нозиктаъб, таъсирчан ёзувчиларга оғир келади.
“Уруш йиллари, - деб ёади адиб ўкинч билан хотирлаб, - мен азалий японларнинг ғамбода муҳитига ғарқ бўлиб яшадим. Бамисли дунё қоронғу зулматга чўмгану, ҳеч қачон ёришмайдигандек”. Ҳа, ҳеч нарса кўнглига сиғмаган адиб телба дунёдан олисда, ёлғиз ўзи кимсасиз тоғлар бағрида яшашни орзу қилади. У одам овози келмайдиган маконда, ўз ҳаёли ва тасаввури яратган оламдан умид қиладики, зора бир инсон сифатида ўзини – шунингдек қалбини, шу чоққача одамларга раво кўрган, тилаган, кўрсата олган, тушунтирмоқчи бўлган Гўзаллик ҳақидаги таълимотини сақлаб қолмоқчи бўлади гўё. Бироқ оддийгина оппоқ қор, йўл четида ўсган гуллар, моҳитобон, ранг-баранг куз манзарасини кўриб лол қолиб, ҳайратда ларзага тушиш туйғусидан маҳрум бўлмаган эса қандай қилиб тарк этади гўзал дунёни? У ана шундай оғир бир даврда жонажон Ватани, халқи беомон уруш авжига чиққан маҳал японларнинг маънавий-руҳий бойлиги “Гендзи-Моногатари”ни ўқишга тутинади. Уйда чироқнинг хина шуъласи остида, трамвайда берилиб, завқ-шавқ билан ўқийди. Дунёни унутиб мутолаа қилади. Ўша китобдан жароҳатларига малҳам излайди, топади, лекин топганига суюнмайди. Балки дардли ўйларга берилади, некбин хаёлларга чўмади, унинг бу ғамгин ўйлари, некбин хаёллари урушдан кейин дунё юзини кўрган “Қорли ўлка”, “Мингта бир турна”, “Тоғлар инграмоқда”, “Эски пойтахт” каби йирик асарларида ўз ифодасини топди, боз устига, ёзувчининг қатор интервьюлари ва суҳбатларида, умрининг охиригача ёзган барча асарлари ҳажмидан, табиатидан у бадиҳа бўладими, мўъжазгина ҳикоя ёхуд роман бўладими қатъий назар, ўрта асрлар Япониясида яратилган “Гендзи-моногатари” асарининг кучли таъсири остида ёзилган.
Дарҳақиқат, унинг ўзига хос олижаноб мақсадлар тараннум этилган бадиий юксак асарлари улуғвор гўзаллик ғоялари билан суғорилганки, бу бебаҳо фазилатларга бой истеъдоднинг сарчашмаси - “Гендзи-Моногатари”дир.
Хусусан, унинг “Кафтдек ҳикоялар” туркумидан ўрин олган мансуралари диққатга сазовордир.
Мен илк бор ўтган асрнинг ўрталарида, аллақайси журнал саҳифаларида эълон қилинган шу туркумга кирган ҳикояларни ўқиганман – янглишмасам учта ёки тўртта ҳикоя эълон қилинганди – уларнинг орасида айниқса, “Цереус” ҳамда “Ҳол ҳақида мактуб” ҳикоялари ўша пайтдаги адабиёт ҳақидаги тасаввуримни алғов-далғов қилиб юборганди.
Чунки мен шу чоққача бир қаҳрамоннинг ҳаёти ёки тақдири унинг бошдан кеч рган воқеалар қувончли ва оғир кунлар акс эттирилган, “тарбиявий аҳамиятга эга” асарлар ёки муҳаббат можароларида айбсиз айбдорлар ва хуллас калом, инсон турмушида рўй бериши муқаррар ҳодисалар, вазиятлар ипидан-игнасига қадар батафсил ёритилган қисса ва ҳикояларга кўникиб қолган ва яшириб нима қилдим, адабиёт шундай деган хулосага келиб қолган ва машҳур ёзувчи Стендалнинг “Адабиёт – бу катта йўлда судраб кетилаётган кўзгудир”, деган машҳур иборасини ўқиганимдан кейин эса бутунлай ишониб қолгандим. Мен учун адабиёт ҳаётнинг бир парчасини акс этиради, у одамларга қувонч бахш этади ва х.з.соцреализм методининг устувор йўналишлари ҳаётнинг ижобий жиҳатлари тантанасини тасвирлашдан иборат, деган ақидалар мутлақо ва ўзгармас қонунга айланганди.

Сэнсэй, халқимизда шўрвасининг шўрваси, деган ибора бор, бу бир нусхадан нусха кўпайтиришни билдиради. Энди айтингчи, шу тахлит адабий асарлар билан танглайи кўтарилган ёш қаламкашдан нима кутиш мумкин?! Ана шундай пайтда, эндигина 21-22 ёшга кирганимда Сизнинг ҳикояларингиз қўлимга тушиб қолди-ю, ўқиб чиқдим. Булар “Кўзгудаги ой акси”, “Бамбук садоси, шафтоли гули”, “Ҳол ҳақида мактуб”, “Муҳаббат кўрфази” деган ҳикоялар эди.

“Кафтдек ҳикоялар” туркумига киритилган ҳикояларни Кавабата турли йилларда яратган. Ҳаётнинг шоирона ифодаси, япон адабиётида дзуйҳицу деб аталадиган жанрнинг гўзал намуналари бўлган бу кичик мўъжизалар зоҳиран на воқелари, на қаҳрамонлари билан бўлсин, бир-бирига мутлақо алоқаси йўқ, бироқ у муаллифнинг шахсияти, унинг дунёқараши билан, ҳаёт ва ўлим, муҳаббат ва одамийлик сингари тушунчаларининг уйғунлиги билан боғлиқдир.
Бу ҳикояларни қабул қилиш ва англаш уларнинг моҳият негизидаги теран инсоний туйғуларни ҳис қила олиш учун япон халқининг табиат ва ҳаётдаги гўзаллик тўғрисидаги тушунчалари, кундалик турмушдаги нарсалар ва ҳодисаларнинг ўзига хос рамзий маъноларидан бохабар бўлиш даркор. Бу гўё эшиги-туйнуги йўқ ғору, фақат махфий кодлардан ташкил топган калитлар орқали очилади.
Японларнинг миллий хусусияти нафосатга бўлган эҳтиром туйғуси – бизда бундай маънавий-аҳлоқий одатларни сиғиниш деб изоҳ берилади – асосан уч хил кўринишда: гуллардан завқланиш (хонами), моҳитобонга боқиб лаззатланиш (цукуми) ва қордан илҳомланиш (юкими), намоён бўлади. Масалан, пион гули – файз-барака рамзи, нилуфар -масъумлик ва поклик, оқ хрезантема – куз, гуллаётган сакура – Япония ва Япония маданиятининг, бамбукнинг ковак танаси – камтарликни, шафтолининг гули – баҳорнинг тимсолидир.
Мен у пайтда бундай рамзлар борлигини ва уларнинг ҳар бири чуқур маънога эга эканини билмасдим. Тор анъанавий тушунчалар, сохта миллатпарварлик ҳамда Ватан тарихи ҳақидаги гумроҳлиги битта саволга аълайна ошкор бўлши муқаррар йигит буларни қаердан билсин, Сэнсей. Лекин худонинг инояти биланми ўша “Цереус”, “Куз ёмғири” кейинчалик ўқиб янаям ҳурматим ошган. “Ҳол ҳақида мактуб”, “Бамбук садоси, шафтоли гули”, “Юмиура”, “Кўзгудаги ой акси”, “Қизил олхўри”, “Ёз ва қиш” ҳикояларингизни ўқиб мен ўзимни қандайдир номаълум, сирли ва дилбар образлар даврасига кириб бораётганимни сезгандим. Ажабо, дерди ичимда бир овоз, битта аёлнинг ҳоли ҳақида шундай гўзал ҳикоя ёзиш мумкин экан-у, сен ҳаётда сюжет излаб юришингни қара, дегандек бўлар, оқибат мен шунақа чиройли, назаримда осон, энг муҳими, китобхонга таъсир қилар, деган умидда сизнинг ҳикояларингизга тақлидан оддий нарсалар: шамол эсишининг ўзгариб қолиши, япроқнинг бандидан узилиб ерга учиб тушиши, ғайритабиийдек туюлиши мумкин воқеалар ўйлаб топиш, қисқаси, ўзбек адабиётида қаламга олинмаган ҳаёлий, тасаввур қилишгина мумкин, ҳодисалар ва хотиралар, кўнгил майллари ҳамда фараз қилинган вазиятлар ўйлаб топиб, шулардан ҳикоялар вужудга келар, деб машқ қилиб юргандим. Афсус, ўша кезлари бир-иккита машқларим дурустгина чиққандек эди-ю, лекин ёши улуғ адиблардан бири “ҳикояларингиз шахсан менга маъқул, жуда қизиқ ёзасиз, лекин шу кетишда бўлса уч-тўртта ҳикоя ёзсангиз кейин “ижтимоий ҳаётдан узоқ, енгил-елпи нарсаларга ўралашиб қолди бу ёш ёзувчи, деган танқидга учрайсиз”, деб ҳафсаламни пир қилганди.
Ҳафсаламни пир қилиб, раъйимни қайтарган тақдирда ҳам кўнглимдан сизнинг ўша ҳикояларингизга бўлган ҳавасим сўнмаганди, не бахтки, бу туйғу ҳалиям менинг юрагимда яшамоқда.
Сэнсэй! Сиз японлар руҳий дунёсининг гўзаллигини шу қадар нозик ва таъсирчан ифодалаб бергансизки, бунинг оқибатида бутунлай ўзга миллат, ўзга дин ва тамомила бошқача урф-одатлар ҳукм сурган халқ вакили, демоқчиманки, Сиз асарларингизда акс эттирган ҳаёт, унинг нафосатли жиҳатлари, одамларга хос олижаноб хусусиятлар ўзга миллат вакилига ҳам таъсир қила олади. Бунинг сабабларини мен адабиётнинг жозибакорлиги, ҳаққонийлиги ва оммавийлигию, унинг сеҳридан эмас, кўпроқ ижодкор истеъдоди кўлами, ёзувчи қалбининг гўзал ва улуғворлиги, ҳамма нарсани, айниқса инсон табиатининг мураккаб ва нозик жиҳатлари ҳамда унинг борлиқ, жаъмики наботот ва ҳайвонот оламидаги ўзгаришларни теран ва атрофлича ҳис қила олиш қобилияти деб ўйлайман.
Дарвоқе, соф япон адабиётининг анъаналари руҳида яратилган, услубининг нозиклиги, ҳис қилишнинг теранлиги, образлар оддийлиги ва тиинқлиги билан ажралиб турадиган бадиий бақувват мумтоз асарлар кўп, истаганча топилади, мисол келтириш учун узоқ ўйлаб ўтириш шарт эмас, бу халқ адабиётидан бохабар одам қиналиб ўтирмай дарҳол ун тушунади, таҳлил қилади, билади.