Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти спорт гимнастика машғулотининг

ПСИХОЛОГИЯСИ ПЕДАГОГИКАСИ

ГИМНАСТИКА БИОМЕХАНИКАСИ

ГИМНАСТИКА ФИЗИОЛОГИЯСИ

ГИМНАСТИКА ПСИХОЛОГИЯСИ

ГИМНАСТИКА ПЕДАГОГИКАСИ

7 - расм
Гимнастикачининг ҳаракат фаолиятини (унинг Ўз ини ҳам) “қора қути” деб аталиши машхур кибернетик модел` кў ринишида тасаввур этиш мумкин. Агар бу модел`ни тизимли таҳлилда тизимларнинг ташқи баёнида қабул қилинганидек, кў риш ва чиқиш атамалари орқали тасвирлайдиган бў лсак, бизни қора қутимизга кириш гимнастикачининг сезги органлари (кў риш, эшитиш, тери сезгиси, шунингдек, тактил` ва кинестетик сезги бў лса, чиқиш бунинг ҳаракатларидир (3 расм).

KIRISH

CHIQISH





ҲАРАКАТ ГИМНАСТИКАЧИ ТРЕНЕР

TO`G`RIDAN TO`G`RI ALOQA

8 - расм

Тана ҳолатининг функцияси алоҳида ҳодиса саналади, бунда тезлик нолга тенг. Мазкур ҳолат механик жиҳатдан доимий тезликка эга бўлган ҳаракат билан айнан бир хилдир (Ю.К.Говердовский). 6.”+ора қути” модели ХИХ аср охирида нашр этилган И.М.Сеченов ишларида қайд этилади (54).

Бу қора қутининг деворлари хеч нарса ў тказмайди. Шунинг учун унинг ичида бў лаётган жараёнлар ҳақида биз жуда кам нарса биламиз.
Мазкур модел` доирасида бизнинг улар тўғрисида хеч нарса билмаслигимиз ёшл қў йилиши мумкин бўлган ва хатто ме`ёрдаги ходисадир. Бироқ назарий жиҳатдан ёки тажрибадан биламизки, бу қора қутини кириш туйнугига биз муайян ахборотни (масалан, тренер кў рсатмалари шаклида) берсак, ундан чиқиш туйнугидаги биз қандай натижа, жумладан, фойдали (я`ни талаб этилган ёки исталган) натижаларни ола биламиз.
Гимнастикачининг фаолияти, ҳар қандай бошқа фаолият каби, ҳар доим қандайдир аниқ мақсадга ёшналтирилган бўлади. Ундан олдин бу фаолият натижасида айнан нима ва қандай қилиб<sup>7</sup> олиниши ҳақида бекаму кў ст бир тасаввур пайдо бў лиши мумкин. Акс ҳолда бу фаолият эмас, балки рефлектор ҳаракатлар йиғиндиси бўлиб қоларди. Шунинг учун ҳар бир муайён ҳолатда ҳақиқий ҳаракатлар бошлангунга қадар, тренер гимнаст олдига тушунарли, эришиш мумкин бўлган мақсад қў йиш ва қандай фаолиятлдар ҳисобига унга эришиш мумкинлигини тушунтириш керак. Я`ни тренер гимнастикачи фаолиятининг мақсад ва вазифаларини белгилаб бериши шарт. Бошқача айтганда, мақсад моделини “қора қути” у чинакам амал қила бошлагунига қадар жойлашиши зарур (ёки у қутининг ичида шаклланиши керак). Кўпгина ҳолларда мақсад яхлит бир бутунликдан иборат бў лмай, “мақсадлар дарахти” деб аталувчи тармоқланган иерархик тузилмани ташкил этади.
Гимнастикачи мақсад ва вазифаларини англаб олгач, у муайён бу натижага олиб келувчи аниқ мақсадга ёшналтирилган фаолиятларни амалга оиради. Самарали бошқарувни ташкил этиш учун фаолиятлар натижаси тўғрисидаги ахборот тескари алоқа тармоқлари бў йлаб бошқарув аппаратига келади ва бу ерда ҳосил бўлган нарса (натижа) ҳосил бў лиши исталган нарса (мақсад) билан солиштирилади. Ташқи бошқарув аппарати бизнинг ҳолатимизда ушбу амалларни бажарувчи тренер ҳисобланади⁸ (8 расм).
Функционал тизимлар назариясида бу ҳаракат акцептори, ҳаракат физиологиясида-талаб этилган келажак модели, рухшуносликда-образ деб аталади. Биз уни мақсад модели деб атаймиз.
Та`кидлаш зарурки, гимнастикачининг Ўз и аслида Ўз -Ўз ини бошқарадиган тизим бўлиб, унинг ички бошқарув (Ўз -Ўз ини бошқарув) аппарати унинг марказий асаб тизими, энг аввало бош мияси, бажарув аппарати эса суяк, бў ғим, мушаклар, фасциялар, боғлам ва пайлардан иборат бўлган таянч аппарати ҳисобланади. Ме`ёрида тренер гимнастикачининг ички Ўз -Ўз ини бошқарув аппаратига та`сир кў рсатади, у эса, Ўз навбатида, бажарув аппаратига бў йруқлар бера бошлайди. Бироқ тренер машқни бошқаришда гимнастикачига жисмоний ёрдам бериш ёки унинг фаолиятига Ўз гаришлар киритиш ёшли билан тў ғридан-тўғри мазкур аппаратга ҳам та`сир ў тказиши мумкин.
Агар мақсадга эришилмаган бў лса, у ҳолда тренер (бошқарув аппарати) натижани қониқарли деб баҳолайди. Тренер хатоларни излайди, уларни топиб, мақсад ва вазифаларга Ўз гариш киритади. Шундай қилиб, бошқарув тизими ташхис қў яди, сабабларни топади ҳамда мақсад ва натижа орасидаги тафовут тобора кичрайиб боришига ёшналтирилган амалларни бажаради: бошқарув та`суротларини ишлаб чиқади.
Агар тафовутлар бў лмаса (ёки улар мақбул даражада бў лса) тренер олинган натижани тўғри ва фойдали деб қабул қилади ҳамда бу ҳақда дарҳол гимнастикчига ма`лумот беради. Масалан, машқ бир неча бор муваффақияциз такрорланганидан кейин, тренер гимнастикачига: ”Ниҳоят, сен қандай керак бў лса, шундай бажардинг! Баракалла!”- дейди. Ва гимнастикачи айнан муваффақиятга олиб келган ҳаракатларни яхшироқ эслаб қолади. Юқори малакали гимнастикачиларнинг Ўз лари техник жиҳатдан мукаммал фаолиятни номукаммалидан яхши ажратадилар. Функционал тизим назариясида фаолиятнинг фойдали натижаси тизим ҳосил қилувчи омил ҳисобланади.
Бунда фойдали натижага эришувни та`минлайдиган муайян жараёнлар функционал тизимни ташкил этади. Бизнинг ҳолатимизда бу, энг аввало, «қора қути» ичида рў й берган руҳий, физиологик ва биомеханик жараёнлардир. Фойдали натижага эришиш учун бир қатор муаффақиятли уринишлардан сўнг гимнастикачининг Ўз Ўз ини назорат қилиш тизими минималлаштирилган. Онгли равишда назорат қилинаётган унсурларнинг кўп қисми онгсиз бажариладиган бўлади ва ҳаракатни бошқариш автоматлашув даражасига ў тади. Ҳар қандай гимнастика машқини техник жиҳатдан тўғри бажариш кў никмаси шаклланишининг асосий механизмларидан бири шундайдир.
Юқорида кў риб чиқилган жарёнларни махсус илмий фанлар: спорт биомеханикаси, спорт физиологияси, спорт руҳшунослиги, спорт педагогикаси ва ҳ.к. ў рганади. Лекин та`кидлаб ў тиш жоизки, бу жараёнларнинг аниқ чегаралари ёқ . Улар бири иккинчисининг таркибига «оқиб» кириб, сингишиб, вақт мобайнида Ўз гараверади. Ҳаракат фаолиятни та`минловчи жараёнлар орасидаги чегараларнинг бундай ноаниқлиги фанлараро соқалар ва чегаравий илмий ёналиш ларнинг пайдо бў лишига олиб келади, уларда бир жараёндан бошқасига ў тиш механизмлари ў рганилади.
Спорт-ҳаракат фаолиятини ў рганувчи фанлараро ва чегаравий ёналиш нинг тузилиши қуйидагича: Биомеханика, физиология, психология ва спорт педагогикаси. Бу ёналиш ларнинг айримлари кўпчиликка таниш (масалан, психофизиология, физиология, педагогик психологияси), бошқалари жадал сур`атлар билан ривожланмоқда (масалан, физиологик биомеханика, психологик биомеханика, педагогик биомеханика). Лекин ҳар икки ҳолатда ҳам уларнинг шаклланиш механизми битта. Биз ноаниқ кўпликлар назарияси методологиясидан фойдаланган ҳолда уни асослаб берамиз.
Бизнинг концепциямизда педагогик биомеханика энг муҳим фанлараро ёналиш саналиб, асосий ишчи модел` сифатида педагогик кириш ва биомеханик чиқиш туйнуги бўлган «қора қути»дан фойдаланамиз. Педагогик биомеханика ҳосил бў лиш механизми очиқ ойдин кў риниб турган фанлараро илмий ёналиш дир. Педагогик биомеханиканинг бош мақсадларидан бири биомеханика ва спорт педагогикаси орасида алоқалар ў рнатиш асосий мақсадларидан бири эса тренернинг педагогик та`суроти билан спортчи фаолиятининг биомеханик оқибатлари орасидаги Ўз аро алоқалар қанчалик мустаҳкам эканлигини аниқлашдан иборат.
Педагогик биомеханиканинг 2 та асосий вазифаси бор-тў ғридан-тўғри ва тескари. Тў ғридан-тўғри вазифаси- педагогик та`суротнинг биомеханик оқибатларини аниқлаш, тескариси эса спортчига биомеханик та`сир кў рсатишнинг педагогик натижаларини аниқлашдан иборат. Ривожлантирилаётган ёндашув ҳам сифат, ҳам миқдор та`рифларни қў ллаш имконони беради. Педагогик биомеханиканинг асосий шаклланиш тили тенгсизликлар тили (кўпроқ-камроқ) ҳисобланади. Сифат таҳлилида биз қат`ий миқдорий та`рифлардан фойдаланмамиз, аммо биз мана бу ў лчам бошқа гимнастикачиникига қараганда, ёки талаб этилганидан кўра кўпроқ ёки камроқ деб аниқ да`во қила оламиз.
Юқори малакали гимнастикачиларни тайёрлашнинг ҳозирги замон Россия технологияси мумтоз (классик) дидактик тамойиллар асосига қурилган бўлиб, етарлича илмий-усулий асосга эга. У гимнастика соҳасининг илғор тажрибалари ҳамда илмий тадқиқот натижаларига таянади. Олимлар томонидан гимнастикачилар фаолиятининг биомеханик ва психолог-педагогик асослари, шунингдек, улар тайёргарлигининг асосий жиҳатлари ишлаб чиқилган.
Биз ривожлантираётган концепцияда интегрел тайёргарлик муаммоси алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, у тайёргарликнинг барча турлари ва таркибий қисмларини Юқори малакали гимнастикачиларни узлуксиз етказиб берадиган яхлит педагогик технология билан узвий равишда бирлаштириб юборади. Яқин вақтларгача бу муаммо асосан интиутив-емпирик (ички ҳиссиёт ва тажрибаларга асосланувчи) даражада мамлакат терма жамоаси доирасида хал этилар эди, фақат сў нгги вақтларда уни назарий жиҳатдан тушуниб ишлаб чиқишга ҳаракат қилинмоқда.
Олий малакали гимнастикачиларни тайёрлаш концепциясининг умумий методологик асосини ирсий усул, тарихийлик тамойили ва тизимли ёндошув; муайён методологик асосини эса спорт-мақсадли истиқболли-башорат ёндашуви ҳамда тайёргарликнинг асосий турларидаги мақбул ошиқчаликни яратиш ёшли билан амалган ошириладиган Ўз иб кетувчи ривожланиши тамойили ташкил этади. Ривожлантирилаётган концепцияда мазкур тамойиллар энг муҳим саналади.
Гимнастикачилар ва, энг аввало, Юқори малакали гимнастикачиларни тайёрлашнинг самарада технологиясини башорат қилиш ва башорациз ишлаб чиқиш мумкин эмас. Башорат деганда бизнинг ҳолатимизда келажакдаги қандай бў лмасин гимнастик ходиса, натижа ёки воқеани олдиндан кўра билиш ёки айтиш тушунилади. шутариқа гимнастика, бажариш гимнастика ва гимнастикачиларнинг бугунги куни ва келажаги орасидаги алоқаларни ў рнатади.
Башорат қилишда ҳам интуитив (амалий тажрибага асосланган) ҳам илмий (илмий усулларида ёрдам аниқланган қонуниятларга асосланган) башоратлардан фойдаланилади. Муддатига кўра башоратлар: жорий (ҳафта, ой), қисқа муддатли (бир неча ойдан бир йилгача), ўртача муддатли (2 йилгача) ва узоқ муддатли (4 йил ва ундан кўпроқ) бў лиши мумкин.
Адекват башорат тайёргарлик дастурини Ўз вақтида тахрир қилиш ва мумкин бўлган салбий оқибатларнинг сабабларини бартараф этиш учун асос бў ла олади. шусабабли башорат қилишда эҳтимолларни ҳам (гимнастикада амал қилаётган ёналиш ларни сақлаб қолиш тартиби билан), истакларни ҳам (олдиндан берилган ме`ёр ёки натижалар шароити билан) баҳолашга қараб мў лжал олинади. Мў лжал қилиш назариясида бунга қидирув ва ме`ёрий башоратлар мос келади.
Гимнастикада қидирув башорати кузатилаётган ёналиш ларни, уларнинг бошқарув воситалари томонидан Ўз гармаслиги шарти билан, келажакда давом эттириш демакдир (масалан, мусобақа қоидалари жорий олимпиада циклида Ўз гармайди). Қидирув башоратининг мақсади барқарор ташқи шарт шароитларида хал этиш керак бўлган муаммоларни аниқлашдан иборат.
Гимнастикада ме`ёрий башорат деганда, олдиндан берилган мезон ёки ме`ёрлар асосида тайёргарлик ва самарадорликнинг талаб этилган даражасига эришиш мақсадида тайёргарлик жараёнида юзага келадиган муаммоларни хал этишнинг имкониятларини аниқлаш тушунилади.
Истиқбол-бу гимнастикада содир бў лиши мумкин бўлган ходисалар. Лекин буни, энг аввало, унинг ме`ёрий башоратлар Ўз гарувчан (ёки мақсадга ёшналтириб Ўз гартириладиган) тенденцияларга мувофиқ равишда қў йилган мақсадимиз билан мос тушадиган қисми қизиқтиради. Истиқболнинг қидирув башорати белгилайдиган қисми мавжуд ёналиш лар сақлаб қолинганда, агар ў тмишда бў лганда ва ҳозирги ў лчамларни таққослайдиган бў лсак, гимнастика ва гимнастикачилар билан содир бўладиган ходисанинг Ўз идир. Лекин бу ҳар доим ҳам биз келажакда қў лга киритишни истаган нарса бў лавермайди.
Спорт-мақсадли истиқболли башорат ёндошуви қуйидаги далилларга асосланади:
1) Юқори малакали гимнастикачининг кўп йиллик тайёргарликда Ўз аро мос мақсад ва вазифаларни белгилаш учун зарур дастлабки шарт бу гимнастикани ривожлантириш учун куч, истиқболлар ва ёналиш лар нисбатининг таҳлили, шунингдек, спорт-техник натижаларни башорат қилишдир;
2) Қидирув ва ме`ёрий башоратлари ма`лумотларидан гимнастикачиларни тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқариш ва такомиллаштиришда, шунингдек, моделлаштириш, лойихалаш, дастурлаш, бошқариш ва назорат қилишда фойдаланиш;
3) Моддий жиҳатдан турлича стратегик ва тактик башорат қилишни амалга ошириш зарур. Башоратларнинг ма`лумотлари кўп йиллик тайёргарликнинг турли даврлари ва босқичларини ишлаб чиқиш ва Ўз гартириш учун асос ҳисобланади;
4) Қуйидаги амаллар албатта бажарилиши шарт:
-мунтазам равишда вақт нуқтаи назаридан илгарилаб кетиб, турли вақт миқёсида кўп ў лчамли бў лишини башорат қилиш, моделлаштириш ва экспертизадан ў тказиш воситасида келажакка «назар ташлаб» туриш;
-гимнастикачиларнинг ҳозирги ҳолатидаги асосий кў рсаткичларини аввалги, кутилаётган ва мақсад қилиб қў йилганлари билан мунтазам солиштириб бориш, я`ни ҳозирги вазиятдаги мавжуд нарсани бў лган, бўладиган ва бў лиши керак бўлган нарса билан солиштириш.
Алоҳида та`кидлаш керакки, келажакка «назар ташлаш» бир марта бажариладиган амал бў лмай, гимнастиканинг истиқболларини мў лжаллашнинг доимий жараёнидир.
Шундай қилиб, спорт мақсадли-истиқболли башорат ёндошуви мажмуавий мақсадли дастурлашда муайян илмий–спорт ёшналтиришдан иборат. Юқори малакали спортчиларни кўп йиллик тайёрлашнинг асосий вазифалари таҳлил (анализ), синтез, солиштириш, башорат қилиш, моделлаштириш, лойихалаш ва дастурлаш каби умуммиллий усуллардан фойдаланган ҳолда ҳал қилинади. Юқори малакали гимнастикачиларни тайёрлаш дастурларини ишлаб чиқиш ва уларни амалга ошириш асослари кў рсатилган ишда берилган алгоритм бўйича бажарилади.
Миллий терма жамоанинг катта тренери Ўз фаолиятида дунё миқёсидаги ва миллий гимнастиканинг ривожланиши истиқболларини (яқин ва узоқ келажак) шунингдек, турли башоратларни ҳисобга олиш, доимо уларни таҳлил этиб туриши лозим. Мазкур усулиёт бўйича машқ қилиб, миллий терма жамоа ва (ёки) унинг айрим азоларининг келиш эхтимоли юқори бўлган ҳолати кўпинча қў йилган мақсаддаги ҳолатдан тубдан фарқ қилади. Бу машқ жараёни ёналишларини тайёргарликка ёки уни бошқаришга Ўз гаришлар киритиш ёшли билан аниқ мақсадни кЎз лаб тахрир этиш учун асос бўлиб хизмат қилади.
Спорт-мақсадли истиқболли-башорат ёндошуви юқори малакали гимнастикачиларни миллий терма жамоа даражасида тайёрлаш технологиясини ишлаб чиқишдагина эмас, юксак спорт натижаларига эришишни мў лжаллаётган кичик разрядли гимнастикачиларни тайёрлашни режалаштиришда хам қў лланилади.
Ўз иб кетувчи ривожланиши ва мақбул ошиқчалик булар функционал жиҳатдан Ўз аро боғлиқ икки тамойил бўлиб, улар юқори малакали гимнастикачиларнинг тайёрлашнинг бутун тизими ва технологиясига, унинг барча турларига сингиб кетган. Мазкур тамойиллар «Машқда қийин бў лса, жангда осон бўлади» шиори остида амалга оширилади. Шундан келиб чиқадиган юқори малакали гимнастикачиларни тайёрлаш концепциясининг энг муҳим қоидаси шундай: мусобақа фаолиятининг асосий ў лчамлари ў қув машқ жараёнида мунтазам ошириб бориши керак. Та`кидлаш жойизки, ушбу қоида деярли барча спорт турларида юқори даражадаги медал` келтириш билан амалга оширилмоқда.
Агар кўпгина мусобақа вазиятлари аввалдан моделлаштириб, ў қув машқ жараёни шароитида олдиндаги мусобақа фаолиятининг ҳақиқий талабларини кучайтирган ҳолда тайёрланилса, бунинг натижалари анча юқори бўлади. Албатта, барча мусобақа вазиятларини ва уларнинг ў лчамларини олдиндан кўра билиш ва мувофиқ тарзда моделлаштириш мумкин эмас, лекин бунга ҳаракат қилиш шарт.
Аввалгиси билан боғлиқ яна бир муҳим бир қоида шундан иборатки, юқори малакали спортчиларнинг тайёргарлиги даражаси олдиндаги мусобақа фаолиятининг ҳақиқий талабларидан Юқори бў лиши лозим.
Масалан, техник жиҳатдан гимнастикачининг мусобақа фаолияти мураккаблиги энг юқори даражада бў лиши керак эмас. Машғулотларда у мусобақалардагидан анча қийин машқларни бажара оладиган бў лиши зарур.
Гимнастикачи эгаллаб олган техника фақат самарали эмас, энг аввало анча мураккаб ва уларнинг турли шаклларини тез Ўзлаштир иб олиш нуқтаи назаридан, истиқболли ҳам бў лиши керак.
Махсус жисмоний тайёргарлик даражаси мусобақа машқларини бажариш учун талаб этилганидан юкорироқ бў лиши жоиз. Ййқори малакали гимнастикачининг махсус чидамкорлиги мусобақа фаолияти учун зарур бўлган минимал даражадан анча баланд бў лиши керак. У шундай даражага етиши лозимки, бунда гимнастикачи Ўз мусобақа машқларини жиддий камчиликларсиз бажара олиши, чарчоқ ва бошқа нохуш омилларнинг та`сирига қарамай, муваффақиятли белгиланиши керак.
Аввалгиси билан боғлиқ яна бир муҳим бир қоида шундан иборатки, юқори малакали спортчиларнинг тайёргарлиги даражаси олдиндаги мусобақа фаолиятининг ҳақиқий талабларидан юқори бў лиши лозим.
Масалан, техник жиҳатдан гимнастикачининг мусобақа фаолияти мураккаблиги энг Юқори даражада бў лиши керак эмас. Машғулотларда у мусобақалардагидан анча қийин машқларни бажара оладиган бў лиши зарур. Гимнастикачи эгаллаб олган техника фақат самарали эмас, энг аввало анча мураккаб ва уларнинг турли шаклларини тез Ўзлаштир иб олиш нуқтаи назаридан, истиқболли ҳам бў лиши керак.
Махсус жисмоний тайёргарлик давраси мусобақа машқларини бажариш учун талаб этилганидан юқорироқ бў лиши жоиз. Юқори малакали гимнастикачининг махсус чидамкорлиги мусобақа фаолияти учун зарур бўлган минимал даражадан анча баланд бў лиши керак. У шундай даражага етиши лозимки, бунда гимнастикачи Ўз мусобақа машқларини жиддий камчиликларсиз бажара олиши, чарчоқ ва бошқа нохуш омилларнинг та`сирига қарамай, муваффақиятли беллашиши керак.
Талаб этиладиган руҳий ошиқчаликка эга бў лиш учун гимнастикачи машғулотларда мусобақа шароитига нисбатан анча мураккаб шароитларда мусобақа дастурини бажара билиши лозим. Шунда гимнастикачи чалғитувчи омиллар та`сирига анча бардошли бўлади.
Шундай қилиб, мусобақаларда муваффақиятли иштирок этиш учун интеграллашган мақбул ошиқчалик зарур, унинг таркиби эса техник, тактик, жисмоний, функционал ва руҳий ошиқчаликдан ташкил топади.
Мазкур бў лимнинг таркибида биологик ишончлиликнинг математик назарияси соҳасидаги таниқли мутахассис У.Мак-Каллокнинг фикрларини келтирмоқчимиз. У биологик усулларнинг қурилишда функционал ва морфологик ошиқчалик улар ишончлилигининг бош атребути ва асосий омили деб ҳисоблайди. Ошиқча бўлган нарса, - дея та`кидлайди муаллиф,- қай даражада ошиқчалик бў лса, шунчалик барқарор бўлади. Шунинг учун у ишончлидир. Фақат ошиқчалик ҳисобига ишончлиликка эга бў лиши мумкин. Бу мулоҳазани биз хам тўла қабул қиламиз ва ундан ишларимизда фойдаланамиз.