Zbekiston davlat jahonn tillari universiteti huzuridagi sherobod agrosanoat texnikumi

Traktor va avtomobillar generatorlari traktor va avtomobillardagi elektr energiyaning asosiy manbai bo‘lib, dvigatel o‘rta va katta aylanishlar soni bilan ishlaganda hamma tok iste’molchilarini elektr toki bilan ta’minlaydi va akkumulyator batareyasini zaryadlaydi.
Uzoq vaqt davomida traktor va avtomobillarda elektr energiyasining asosiy manbai sifatida uzgarmas tok generatorlari ishlatildi. Traktor va avtomobillarda elektr toki iste’molchilarini tobora kupayishi, generatorlarningquvvatini va maksimal aylanishlar chastotasini oshirish ehtiyojini vujudga keltirdi. Uzgarmas tok generatorining jiddiy kamchiliklari va tuzulishini uz xos tomonlari bu muammoni echish imkonini bermaydi.
Elektronika sanoatining rivojlanishi va arzon, ulchamlari kichik, yuqori haroratlarga chidamli va ishonchli bo‘lgan kremneyli yarim o‘tkazgichli to‘g‘rilagichlarning paydo bo‘lishi, hozirgi zamon traktor va avtomobillarida uzgarmas tok generatorlariga xos bo‘lgan kamchiliklardan xoli va bir qator avfzalliklarga ega bo‘lgan uzgaruvchan tok generatorlarini keng kulamda ishlatish imkonini berdi. Uzgaruvchan tok generatorlarida kolektorlarning yo‘qligi xisobiga maksimal aylanishlar soni 10000 – 12000 ayl/min ga etkazish, dvigatel bilan generator orasidagi tasmali uzatmani uzatish sonini 2 – 2,5 gacha oshirish mumkin, natijada dvigatel salt ishlagan xolda xam generatorning 50% gacha quvvatini iste’molchilarga berish va akkumulyatorni zaryadlash imkoni yaratildi. Uzgaruvchan tok generatorlari yuklama tok qiymatini cheklash xususiyatiga ega bo‘lganligi va to‘g‘rilagich sifatida yarim o‘tkazgichli diodlar qullanilganligi uchun tok cheklagich va teskari tok relelariga ehtiyoj yo‘qoladi, bu esa rele – rostlagichlarni tuzulishini ancha soddalashtiradi va ularni ishonchligini oshiradi.
Uzgaruvchan tok generatori.
Umumiy tuzilishi. Uzgaruvchan tok generatori qo‘yidagi asosiy qismlardan tashkil topgan: kuzg‘almas stator 1, aylanuvchi rotor 9, kontakt xalkalari 13, chutkalar 12, chutka tutkich 14, to‘g‘rilagich blok (7, parrakli shkiv 4 va qopqoqlar 3,10 (6-rasm).



6-rasm. Uzgaruvchan tok generatori

Stator elektrotexnik po‘lat plastinalardan yig‘ilgan bo‘lib, ichki yuziga oraligi bir xil bo‘lgan alohida elektrotexnik metall plastinalardan yig‘ilgan tishchalar o‘rnatilgan. Tishchalarni soni odatda 18 ta, ba’zi generatorlarda 36 ta yoki 72 ta bo‘lishi mumkin. Bu tishchalarga 18 (yoki 36, 72) stator g‘altaklari joylashtirilib, ular uch fazaga bulinadi. Har bir fazaga ketma – ket ulangan 6 ta g‘altak kiradi. Fazalar o‘zaro «yulduz» shaklida (ba’zi generatorlarda «uchburchak» shakli ishlatiladi) bo‘yicha ulanib, uchta fazani ikkinchi uchlari to‘g‘rilagich blokini qisqichlariga ulangan.

Rotor qarama – qarshi qutbli, olti uchli tumshuksimon po‘lat o‘zak 9 va ular orasidagi po‘lat vtulka 15 ga o‘ralgan uyg‘otish chulg‘ami 8 dan iborat. Uyg‘otish chulg‘amining uchlari valdan va bir – biridan muxofazalangan mis halqalar 13 ga ulanagan. Rotor vali alyuminiy qotishmalaridan tayyorlangan qopqoqlarga o‘rnatilgan zoldirli podshipniklarda aylanadi.
Kontakt xalkalari tomonidagi qopqoq 10 ga plastmassadan tayyorlangan, ikkita mis – grafit chutka 12 lar joylashtirilgan, cho‘tka tutqich 14 va to‘g‘rilagich bloki 7 o‘rnatilagan. Valga shponka yordamida parrakli shkiv 4 mahkamlangan. Generator rotori harakatni shkiv va tasmali uzatma orqali dvigatelni tirsakli validan oladi.
Elektromagnit o‘yg‘otish tamoyiliga asoslangan o‘zgaruvchan tok generatorlari o‘z-o‘zini uyg‘otish hususiyatiga ega emas. Bunday generatorlarni ishga tushirish uchun dastlabki daqiqalarda uning uyg‘otish chulg‘amiga akkumulyator batareyasidan cho‘tka va mis xalqalar orqali tok beriladi. Uyg‘otish chulg‘amidan o‘tayotgan tok ta’sirida uning atrofida magnit oqimi hosil bo‘ladi. Magnit oqimining asosiy qismi rotorning tumshuksimon o‘zagining birinchi bulagi orqali havoli tirqishni kesib stator tishchalari va o‘zagiga o‘tadi, so‘ngra havoli tirkishni yana bir bor kesib, rotorning tumshuksimon o‘zagining qarama – qarshi qo‘tblangan ikkinchi bo‘lagiga o‘tib, uyg‘otish chulg‘ami vtulkasi orqali tutashadi. Magnit oqimining qolgan qismi o‘zakdan tashqariga yoyilib ketadi. Rotor aylanganda statorni har bir tishchasi ostidan rotorning musbat yoki manfiy qutblangan tumshuksimon uchliklari o‘tadi, ya’ni stator chulg‘amlarini kesib o‘tayotgan magnit oqimi yo‘nalishi va qiymati bo‘yicha o‘zgarib turadi. Natijada statorni faza chulg‘amlarida o‘zgaruvchan elektr yurituvchi kuch induksiyalanadi. Stator chulg‘amlarida induksiyalangan EYUK ni vaqt bo‘yicha o‘zgarishi magnit oqimining stator doirasidagi havo tirqishlarida taqsimlanishiga bog‘liq, u esa o‘z navbatida rotor o‘zagi uchliklarining shakliga bog‘liq, o‘zgaruvchan tok generatorlarida asosan shaklan trapetsiyasimon bo‘lgan tumshuksimon uchlik rotor o‘zaklari qullaniladi. Rotor o‘zagining bunday tuzilishi induksiyalangan EYUK ni sinusoida ko‘rinishida o‘zgarishini ta’minlaydi. Generatorning stator chulg‘amlarida hosil bo‘ladigan o‘zgaruvchan tokning o‘zgarmas tokka aylantirish uchun uch fazali, ikki yarim davrli, ko‘prikli to‘g‘rilash shakli ishlatiladi. Bu shakl yordamida to‘g‘rilangan kuchlanishni pulsatsiyasi nisbatan katta bo‘lmaydi va hozirgi vaqtda traktor va avtomobillarda juda keng qo‘llanilayotgan elektron jihozlarni me’yorida ishlashini ta’minlaydi.
O‘zgaruvchan tok generatorlarini afzallik tomonlaridan biri, to‘g‘rilagich diodlari akkumulyator batareyasini stator chulg‘amlari orqali zaryadsizlanishiga yul qo‘ymaydi. Bu generator bilan teskari tok relesini ishlatish zarurati yo‘qoladi va rostlagichni tuzilishi ancha soddalashadi. Tarkibida to‘g‘rilagich bo‘lgan o‘zgaruvchan tok generatorining kuchlanishi va tok qiymati orasidagi munosabat tahlil qilinganda, to‘g‘rilagichlarda ishlatiladigan yarim o‘tkazgich diodlar nuqsonli bo‘lishi mumkinligini hisobga olish zarur. SHuning uchun amalda generator kuchlanishini o‘zgarish shakli sinusoidadan, to‘g‘rilangan kuchlanish va tok qiymati esa nazariy yo‘l bilan hisoblanganidan farq qiladi. CHunki, generatorning induktiv chulg‘amlarida to‘plangan elektromagnit energiya ta’sirida, yopilayotgan dioddagi tok darhol yo‘qolmaydi, ochilayotgan dioddagi tok esa asta sekin ortadi. Natijada zanjirdagi, yuklama qiymati ortishi bilan to‘g‘rilagichgacha va to‘g‘rilagichdan keyingi kuchlanishlarning hamda to‘g‘rilangan va faza toklarining o‘zaro munosabatlari o‘zgaradi.
Traktor va avtomobil generatorlari o‘ziga xos sharoitlarda ishlaydi. U harakatni tasmali uzatma orqali dvigatelni tirsakli validan olganligi sababli, rotorni aylanishlar chastotasi va demak, ishlab chiqargan kuchlanishi ham nisbatan keng qamrovda o‘zgarib turadi. Generatorning yuklamasi unga ulanayotgan iste’molchilar soni va ularning quvvatiga qarab o‘zgarib turadi. YUklama tokning o‘zgarishi ham generatorning kuchlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Traktor va avtomobillarga o‘rnatilgan elektr toki iste’molchilari kuchlanishning ma’lum belgilangan (12 yoki 24 V) o‘zgarmas qiymatida ishlashga mo‘ljallangan. YUqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, generator ishlab chiqqan kuchlanishni rostlab, uni belgilangan darajada o‘zgarmas holda saqlash zaruriyati tug‘iladi. Bu vazifani rele-rostlagichlar bajaradi. Ishlash tamoyiliga ko‘ra rostlagichlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: kontaktli (tebranmali), kontakt-tranzistorli va kontaktsiz-tranzistorli.
Zamonaviy traktor va avtomobillardagi elektr energiyasi iste’molchilarining kuvvati va mikdorini usishi, generator kuvvatini oshishiga olib keladi. generator kuvvatining ortishi bilan, uning uygonish toki xam kupayadi va bu tok kuchlanish rostlagich kontaktlari bilan uzib turilishi kerak. Birok, uzib turiladigan tokni kuvvati ortganda kontaktlar juda kizib ketadi va tezda ishdan chikadi. SHuning uchun kontakt – tranzistorli rostlagichlar ishlab chikarilgan bulib, uygotish tokini uzib turuvchi kontaktlar vazifasini tranzistor bajaradi, kuchlanish rostlagichining kontaktlari esa fakat uni ishlashini boshkarib turadi. Eng kup tarkalgan kontakt – tranzistorli rostlagich G – 250 va boshka uzgaruvchan tok generatorlari bilan birga kullaniladigan RR – 362 rostlagichidir.
RR – 362 rele-rostlagichi tranzistor VT1 va ikkita elektromagnitli relelarni: kuchlanish rostlagichi (RN) va ximoya relesini (RZ) uz ichiga oladi. Uygotish tokini rostlashni uygotish chulgami zanjiriga D1 diod orkali ulangan VT1 tranzistor bajaradi. VT1 tranzestorini boshkarish ikkita kontaktlar juftligi RN1 va RN2 larga ega bulgan rele-rostlagichi vositasida amalga oshiriladi. Rele-rostlagichining chulgami tezlatuvchi R1 rezistoriga rasm buyicha ulangan. Rele-rostlagichini kizib ketmasligi R3 rezistor va issiklikni yaxshi utkazuvchi ikkita metaldan iborat bulgan plastinalar (yakor urnatilgan) orkali erishiladi. Ximoya relesi VT1tranzistorni uygotish chulgami zanjiridagi kiska tutashuvlardan saklaydi. R3 ning tutashuvchi kontaktlari RN kontaktlariga paralel ulangan.
Mamlakatimizda avtoturargohning sezilarli darajada o'sishi avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash hajmining oshishiga olib keladi. Ushbu ishlarni amalga oshirish katta mehnat xarajatlarini va ko'plab malakali ishchilarni jalb qilishni talab qiladi. Shu munosabat bilan transport vositalariga texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashning barcha turlarida mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirish zarur. Avtoparklar va avtota'mirlash korxonalarida ishlash uchun yangi o'qitilgan kadrlar zamonaviy jihozlardan foydalangan holda avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash jarayonlarini chuqur o'rganishlari kerak.

Avtotransport vositalariga texnik xizmat ko'rsatish korxonalari elektron jihozlardan foydalangan holda avtomobil birliklarining texnik holatini diagnostika qilish usullaridan tobora ko'proq foydalanmoqda. Diagnostika sizga avtomobil bloklari va tizimlarining nosozliklarini o'z vaqtida aniqlash imkonini beradi, bu esa ushbu nosozliklarni avtomobilning ishlashida jiddiy buzilishlarga olib kelgunga qadar bartaraf etish imkonini beradi.

Avtomobil agregatlari va tizimlarining ishlashidagi nosozliklarni o'z vaqtida bartaraf etish yo'l-transport hodisalariga olib keladigan favqulodda vaziyatni keltirib chiqaradigan sabablarning oldini olishga imkon beradi.

Avtotransport vositalariga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash bo'yicha ishlarni yanada ilg'or uskunalardan foydalangan holda mexanizatsiyalash ko'plab texnologik jarayonlarni osonlashtiradi va tezlashtiradi, lekin shu bilan birga, texnik xizmat ko'rsatuvchi xodimlar ma'lum texnika va ko'nikmalarni yaxshi o'zlashtirishlari, transport vositalarining tuzilishi va texnik xususiyatlarini bilishlari kerak. zamonaviy qurilmalar, asboblar va asboblardan foydalanish qobiliyati.

Harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash avtomobil transporti korxonalari PTBni yaratish va rekonstruksiya qilishda texnik jarayonning asosiy yo'nalishlaridan biri sifatida qaralishi kerak. Texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash vaqtida ishlarni mexanizatsiyalash mehnat sharoitlari, uning xavfsizligini oshirish uchun moddiy asos bo'lib xizmat qiladi va eng muhimi, mehnat unumdorligini oshirish muammosini hal qilishga yordam beradi, bu ayniqsa ishchi kuchi etishmasligi sharoitida muhimdir.
Qismlar va mexanizmlarning intensiv aşınmasını kamaytirish va agregatlar yoki avtomobil tarkibiy qismlarining ishdan chiqishini oldini olishning asosiy vositasi, ya'ni. uni texnik jihatdan sog'lom holatda saqlash o'z vaqtida va sifatli texnik xizmat ko'rsatishdir.
Texnik xizmat ko'rsatish deganda, maqsadi nosozliklar paydo bo'lishining oldini olish, ishonchliligini oshirish va qismlarning eskirishini kamaytirish bo'lgan operatsiyalar (tozalash, yuvish, tuzatish, sozlash, moylash) tushuniladi. TO-2, TO-1 dan farqli o'laroq, chuqurroq va ko'p vaqt talab qiladi. Agar TO-1 paytida avtomobilning texnik holati vizual tarzda aniqlansa va nosozliklarni o'z vaqtida aniqlashga qaratilgan kichik hajmdagi ishlar bajarilsa, TO-2 paytida nafaqat texnik holatini, balki butun avtomobilni qamrab oladigan ish bajariladi. avtomobil aniqlanadi, lekin har xil turdagi ishlar amalga oshiriladi: ishqalanish birliklarida yog 'almashtirish / surtmalar, filtr elementlarini tozalash yoki almashtirish, sozlash ishlari. Buning sababi, TO-2 TO-1 dan farqli o'laroq, sezilarli vaqtdan so'ng amalga oshiriladi, bu vaqt davomida avtomobil sezilarli nosozliklar va shikastlanishlarni oladi. Shu sababli, TO-2 ning yuqori sifatli amalga oshirilishi avtomobilning ishlash muddatini oshirishi mumkin.
Biroq, texnik fikr to'xtamaydi va doimiy ravishda o'z dizaynida, mashinalarda, texnik xizmat ko'rsatishda ko'p kuch talab qiladigan tobora murakkablashadi. Shu sababli, texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash sohasiga zamonaviy uskunalarni, shu jumladan diagnostika uskunalarini joriy etish, shuningdek, texnik xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning malakasini oshirish istiqbolli bo'lib, bu o'z navbatida amalga oshirilayotgan xizmat sifatiga ta'sir qiladi.

1. ASOSIY QISM

1.1 Batareya qurilmasi
Batareya dvigatelni ishga tushirganda starterni va dvigatel ishlamayotgan vaqtda elektr energiyasining barcha iste'molchilarini elektr toki bilan ta'minlash, shuningdek, generator bilan birgalikda iste'molchilarni dvigatelning past tezligida ta'minlash uchun xizmat qiladi. Agar yoqilgan iste'molchilar tomonidan iste'mol qilinadigan quvvat generator tomonidan ishlab chiqarilgan quvvatdan oshib ketgan bo'lsa, zaryadsizlangan batareya iste'molchilarni generator bilan bir vaqtda quvvat bilan ta'minlaydi.
Zaryadlanuvchi batareya elektrokimyoviy qurilma bo'lib, unda tashqi doimiy oqim manbasidan zaryadlash paytida beriladigan elektr energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi va zaryadsizlanish paytida kimyoviy energiya elektr energiyasiga aylanadi.
Avtomobillarga o'rnatilgan akkumulyatorlar boshlang'ich batareyalar deb ataladi, chunki ular kichik ichki kuchlanish pasayishi bilan qisqa vaqt ichida katta oqim (dvigatelni starter bilan ishga tushirishda 300--800 A gacha) chiqarish qobiliyatiga ega.
Akkumulyatorlarning boshlang'ich turi qo'rg'oshin kislotasi (eng keng tarqalgan) va ishqoriydir. Ikkinchisi ishlashda juda ishonchli, ammo ular hajmi, vazni katta va ishlab chiqarish qimmat. Dvigatelni ishga tushirish vaqtida batareya starterga katta miqdorda energiya etkazib berishni talab qilganligi sababli, qo'rg'oshinli akkumulyatorlar asosan avtomobilda ishlatiladi. Dvigatelni ishga tushirganda, batareya belgilangan minimal qiymatdan (6 ... 8 V) past kuchlanish pasayishisiz starterni ishlatish uchun etarli oqimni ta'minlashi kerak. Batareyaning quvvati starterning kuchiga mos kelishi kerak.

Bir batareya tomonidan ishlab chiqilgan emf 2,2 V dan oshmaydi. Shuning uchun emfni olish uchun. 12 V da alohida batareyalar batareyaga birlashtiriladi va bir-biriga ketma-ket ulanadi. Bunday batareya bitta umumiy tankga joylashtirilgan oltita batareyadan iborat.

Starter kislotali akkumulyator ketma-ket ulangan bir necha 2 V akkumulyatorlardan iborat.Karbyuratorli dvigatelli avtomobilda, qoida tariqasida, umumiy kuchlanish 12 V bo'lishi uchun akkumulyator oltita alohida akkumulyatordan iborat. yanada kuchli starter, 24 V kuchlanishdan foydalaning. Bu erda batareya 12 ta alohida batareyadan iborat yoki ketma-ket ulangan ikkita 12 V batareya ishlatiladi. Boshlang'ich kislota batareyasi kimyoviy oqim manbai. Ikki reaktivning kimyoviy reaktsiyasi energiyasini to'g'ridan-to'g'ri elektr energiyasiga aylantiradi. Qo'rg'oshin shimgichi reaktiv sifatida ishlatiladi, qaytaruvchi vosita sifatida, qo'rg'oshin dioksidi esa oksidlovchi sifatida ishlatiladi. Reaksiya kislotali muhitda - elektrolitda sodir bo'ladi, u konsentratsiyasi 28 ... 35% bo'lgan H2SO4= sulfat kislotaning suvli eritmasi sifatida ishlatiladi.
Qo'rg'oshin kislotali boshlang'ich batareyalar qayta ishlatilishi mumkin, ya'ni. zaryadsizlanishdan keyin tashqi manbadan teskari yo'nalishda elektr toki bilan takroriy zaryad amalga oshiriladi.
Batareya quvvatning raqamli qiymatining 10% ga teng oqim bilan zaryadlangan. Shunday qilib, 65 Ah quvvatga ega batareya uchun zaryadlash oqimi 6,5 A bo'lishi kerak.
Batareyada manfiy 1 va musbat 3 elektrod mavjud (2.1.1-rasm), ajratgichlar bilan ajratilgan 2 - izolyatsiyalovchi materialdan (yog'och yoki gözenekli plastmassa) kislotaga chidamli g'ovakli qo'shimchalar.
Zamonaviy batareyalar uchun qalinligi 1,1 ... 1,9 mm bo'lgan mipor separatorlari ishlatiladi. Rovinil ajratgichli batareyalar eng yaxshisi bo'lib chiqdi, bu esa past haroratlarda batareya quvvatini 10 ... 15% ga oshirish imkonini beradi.
Separatorlar bilan yig'ilgan elektrodlar bloklari monoblok 12 ning 14-xujayralariga o'rnatiladi. Har bir hujayra tiqinlar 10 va elektrodlarning aloqa simlari uchun teshiklari bo'lgan qopqoq 7 bilan yopiladi.