Ўзбекистон бадиий академияси камолиддин бехзод номидаги миллий рассомлик ва дизайн институти

III БОБ. Дўппидўзлик санъатида қўлланиб келинаётган 
нақшлар 
 
Дўппилар ўзининг бадиий кўриниши, ўзига хос ифодавийлиги, 
қулайлиги ва фойдалиги, безакдорлиги билан диққатни тортади.
Дўппиларнинг хилма-хиллиги - қуббасимон, тўртбурчак, думалоқ, 
гумбазсимон шакллари, уларга тикилган кашталарнинг безаклари бойлиги 
баъзан тўрсимон, баъзан йирик рельефли, баъзан гиламга ўхшаш тус олиши, 
матонинг оқ-қорадан тортиб камалаксимон жилоланишигача рангларнинг 
анвойи товланиши - ўзбек бош кийимининг хилма-хиллигини кўрсатади. 
Дўппиларнинг устки қисми ва жияги гулдор геометрик нақшлар билан яхлит 
тагдўзига гоҳида тўгараклар, гоҳида гул шохлари шаклида тикилади. XIX 
аср ва XX асрдан бошлаб дўппиларда ҳар хил маҳаллий хусусиятлари шу 
қадар аниқ бериладики, уни кийган кишининг асли қаерданлигини аниқлаш 
осон бўлган.
Мана бир неча юз йилдирки, каштачилик санъати келин сепининг 
ажралмас ва асосий негизи бўлиб келмоқда. XIX аср оҳирларига қадар аёллар 
каштанинг қўл меҳнатига асосланган “босма”, “йўрма”, “кандаҳаёл”, 
“ироқи” сингари чокларини қўллаб каштачилик буюмларини яратиб 
келганлар. Ўзбекистоннинг бадиий каштачилигида кўплаб техник усуллар 
ҳозирги кунгача самарали қўлланилиб келинмоқда. Хусусан, чокларни 
йўрмалаш, деталларни майда пардозлашга катта аҳамият берилган. 
Тасвирларнинг йирик парчалари ё бир ёқлама текис босма билан тикилиб, 
пишиқ, сал-пал бўртиқ таглик ташкил қилган, ё бўлмаса майда ярим катак 
шаклидаги нақшнинг устки қисмини дона-дона қилиб кўрсатувчи ироқи, ё 
таъсир кучи аниқ ҳисобга олинган қимматбаҳо тошларнинг товланишидай 
таассурот туғдирадиган тўқима бахяли йўрма тикилади. Йўрма кўпинча 
жиякларга ва нақшлар тарҳини ажратишга ишлатилган. Шуни айтиш 
керакки, ҳар бир баҳя кўплаб вариантга эга бўлган.

---

60 
Каштачилик санъатининг ҳар ҳил марказларида тикишнинг муайян 
усулини афзал кўришган, бу эса маҳаллий услубларнинг вужудга келишига 
сабаб бўлган. Кашталар нақшларини биз бир неча гуруҳга ажратамиз: 
- 
рамзий-аломатли мавзулар: 
- 
ўсимликсимон; 
- 
гириҳий (ҳандасавий); 
- 
ҳайвонлар тасвири (зооморф услуби); 
- 
антроморф (одам тасвирли) мавзулар; 
- 
маиший ҳаёт буюмлари ва эпиграфик
(ёзувли) нақшлар. 
Каштачиликнинг Тошкент, Бухоро, Нурота, Шаҳрисабз, Фарғона 
сингари маҳаллий мактаблари мавжуд. Ҳозирги кунда Ўзбекистоннинг 
қишлоқларда яшайдиган аҳолиси қўл ҳамда тикув машиналари каштачилиги 
билан оммавий тарзда шуғулланишмоқда.
26
Рамзий-аломатли мавзу ўзбек каштачилигининг муҳим аҳамиятли 
нақшли гуруҳларидан биридир. Келиб чиқишига кўра улар бирмунча 
қадимий ва ҳалқ санъатининг қатламларини ўзида мужассамлаштиради. 
Уларнинг сақланиб қолиши, биринчидан, каштачилик санъати жуда кўҳна 
илдизларга эга эканлигини, иккинчидан, санъатнинг бу турида анъанавий 
шаклларнинг қатъийлигини бевосита белгилаб туради. Бирмунча кенг 
тарқалган белгили рамзлар сарасига қуёш, ой ва юлдузлар туркуми 
тизимидаги белгилар киради. Бу белгили рамзлар изоҳидаги жиҳат уларнинг 
халқ назми ва фольклор тасаввурлар билан боғликлигидир. Назмий-фольклор
қиёфаларнинг нусхаси (эквиваленти) бўлиб келади. Айлана, ромб, хоч,