Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар, ислоҳотлар зарурияти

Қишлоқ хўжалигида давлат буюртма тизими
Ўзбекистон аграр секторининг асосий хусусияти шундаки, икки қишлоқ хўжалик
экинларини (пахта ва буғдой) ишлаб чиқариш асосан давлат эҳтиёжлари учун
етиштирилади.
Сўнгги йилларда мажбурий равишда пахта учун ажратилган ерларнинг бир қисми мева
ва сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқариш фойдасига қисқарди. Шу билан бирга,
2017 йилда экин майдонлари, боғлар ва токзорлар учун ажратилган барча ерларнинг
учдан икки қисмидан кўпини пахта ва буғдой экинлари ташкил этди. 2017 йилда пахта
ва буғдой экин ерлари барча экин учун ажратилган ерларнинг (мева боғлари ва
узумзорларни ҳисобга олмаганда) 82,2 фоизини ташкил этди.

---

Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар,
ислоҳотлар зарурияти
3-расм. Экин майдонлари, боғлар ва узумзорлар
учун ажратилган қишлоқ хўжалик ерларини
тақсимланиши, минг га ва %.
Давлат буюртмасини шакллантириш ва нархлаш
тизимининг мавжуд механизмлари фермерларнинг
кўпчилигига пахта ва ғалла етиштириш орқали фойда
кўришни қийинлаштиради [4]. Мисол учун, 2005-2013
йилларда давлат харидлари ва буғдойнинг ички бозор
баҳоси ўртасидаги фарқ. (2-жадвалга қаранг). Бир неча
йиллар мобайнида ушбу фарқ 3 мартага ошган.
Бундан ташқари, фермерлар учун мажбурий бўлган
экинлар учун ажратилган ер участкалари мавжуд
тизимда ернинг тупроқ хусусиятлари ва иқлими, сув
мавжудлиги, ходимлар малакаси ва бошқаларни
ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш тузилмасини
оптималлаштиришга имкон бермайди. Кўпинча бошқа
ерлар пахта ва буғдой учун ажратилган ерлардан
самаралироқ бўлади. Бироқ, деҳқон пахта ва буғдой
учун ажратилган ерга ўхшаб ишлаб чиқариш
тузилмасини оптималлаштиришга қодир эмас, бошқа
мақсадларда фойдаланиш эса тақиқланади.
2-жадвал. 2005-2015 йилларда давлат харидлари
баҳосининг ва ички бозордаги буғдой нархларининг
динамикаси (1 тонна учун минг сўм). [5]
Мисол учун, мамлакатдаги иқлим шароити туфайли нон маҳсулотлари учун
мўлжалланган буғдойни етиштириш қийин. Давлат бу муаммоларни мамлакат ва ҳатто
ҳар бир минтақанинг тупроқ ва иқлим шароитларига мослаштирилган янги навларини
танлашга сарфлаш орқали бу муаммони ҳал қилишга уринмоқда, аммо бу узоқ ва кўп
маблағ сарфланадиган жараёндир. Шу билан бирга, кўплаб фермер хўжаликлари дон
экинларига нисбатан кўпроқ табиий, тарихий, технологик ва малакали афзалликларга
эга бўлган мева-сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқаришга ихтисослашиши анча
фойдалироқ бўлар эди [6].
Яна бир мисол. Чорвачилик маҳсулотлари мажбурий давлат буюртмалари амалиётидан
зарар кўради: 1992-1997 йилларда чорва моллари сонининг сезиларли даражада ўсиши
билан бир вақтда ем-хашак экиладиган ерларнинг миқдори. 3,7 марта камайди [7].
Пахта ва буғдой учун давлат буюртмаси амалиёти натижасида:
– кўплаб фермер хўжаликлари ачинарли молиявий аҳволда;
– фермерлар янги ахборот ва агротехнологиялар, шу жумладан, сув тежашни жорий

---

Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар,
ислоҳотлар зарурияти
қилиш учун рағбатлантирувчи ва молиявий ресурсларга эга эмас;
– фермерларнинг тупроқ унумдорлигини сақлаб қолиш ва яхшилаш учун
рағбатлантирувчи ва молиявий ресурслари йўқ (бу мулк ҳуқуқларининг заиф
муҳофазаси билан ҳам боғлиқ);
– қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг умумий салоҳияти потенциалдан паст
(мавжуд тизим қиёсий устунликларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш таркибини
оптималлаштиришга имкон бермайди).
Буларнинг барчаси тармоқни ривожлантириш, қишлоқ аҳолиси ва аҳоли
фаровонлигини ошириш имкониятларини чеклайди.
Бундан ташқари, мажбурий давлат буйруғи тизими – фермерларнинг ерни ижарага
бериш бўйича шартномада кўрсатилган ҳуқуқларини доимий равишда бузишининг
асосий сабабидир. Давлат буюртмасини бажариш учун кўпинча ерни йўқотиш ва қайта
тақсимлаш амалга оширилади.