Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар, ислоҳотлар зарурияти

Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлари ишлаб
чиқарувчиларининг асосий тоифалари
Собиқ Совет Иттифоқининг бошқа
республикалари сингари Ўзбекистон 1980
йиллар охиридан бошлаб бозор
иқтисодиётига, шу жумладан қишлоқ
хўжалигига ўтишни бошлади. 1989 йилдан
буён собиқ қишлоқ ва фермер
хўжаликларидан қишлоқ аҳолиси учун
қишлоқ хўжалиги ерларининг кўп қисми
алоҳида фермер хўжаликларини ташкил
этиш учун ажратилди. 1994 йилга келиб
барча коллектив ва фермер хўжаликлари
кооператив фермер хўжаликларига ёки
ширкат хўжаликларига айлантирилди. 2000-
йилларнинг бошида ширкат хўжаликлари
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб
чиқаришнинг асосий субъектлари сифатида

---

Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар,
ислоҳотлар зарурияти
фермер хўжаликларига алмаштирилди. Шу
билан бирга, қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларининг кўпчилиги улар
томонидан эмас, балки кичик деҳқон
хўжаликлари томонидан ишлаб чиқарилади.
1-жадвал. 2017 йилда қишлоқ хўжалиги ерларини ер
эгалари томонидан тақсимлаш, минг гектар.
2018 йилги экин майдонлари, боғлар ва
узумзорлар учун ажратилган ерларнинг 85,2
фоизини фермер хўжаликлари ташкил этади (2017
йилдаги маълумотлар). 2018 йилда қишлоқ
хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг 70,0
фоизи деҳқон хўжаликлари ҳисобига амалга
оширилиб, экин майдонлари, боғлар ва
узумзорлар учун ажратилган ерларнинг атиги 11,3
фоизини ташкил этади. Вазият совет ўтмишини
эслатади, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг
катта қисми катта хўжаликларда (коллектив ва
фермер хўжаликларида) эмас, балки шахсий ер
майдонларида ишлаб чиқарилган.
2-расм. 2017 йилда деҳқон хўжаликларининг
улуши, %
Бироқ, деҳқон хўжаликларининг қишлоқ хўжалик
маҳсулотларининг ҳажми бўйича маълумотлари
ишончлилиги борасида катта шубҳа бор, чунки
маълумотлар социологик тадқиқотлар натижаларидан
олинган. Бу кўрсаткичларнинг баъзилари мунтазам
равишда сохталаштирилган, масалан, сут соғилиши [3].
Бундан ташқари, пахта ва ғаллани давлат томонидан
фермер хўжаликларидан арзон нархларда сотиб олишни
ҳисобга олиш керак (қуйида батафсилроқ), бу табиий
равишда қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг умумий
қийматида уларнинг улушига таъсир қилади.
Фермер хўжаликлари
Фермер хўжаликлари қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг йирик хусусий ишлаб
чиқарувчилари. Улар пахтачилик ва ғаллачилик фермер хўжаликларининг минимал
майдони 30 гектар, бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари учун эса 5 гектар
майдонга эга. Ер участкалари маҳаллий ҳокимият органлари томонидан узоқ муддатли
лизинг асосида, ижара шартномасини узайтириш ва мерос ҳуқуқини ижарага бериш

---

Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар,
ислоҳотлар зарурияти
ҳуқуқи билан фермерларга 30 йиллик муддатгача берилади. Ер участкасини
ажратишда фермер хўжалиги 2 та мажбуриятни ўз бўйнига олади: а) экинлар
ҳосилдорлиги кадастр қийматидан паст бўлмаслиги керак; б) пахта ва ғаллани
етиштириш ва сотиш бўйича мажбуриятларни бажариш шарт (пахта ва ғалла
етиштирувчи фермаларга тааллуқли). Ушбу талабларга кетма-кет 3 йил давомида риоя
қилмаслик лизинг шартномасини бекор қилиш ва ер участкаларини олиб қўйиш учун
асос ҳисобланади.
Деҳқон хўжаликлари
Деҳқон хўжаликлари уй-жой майдонлари асосида ташкил этилган. Деҳқон хўжалиги
бошлиғи ер участкасини мерос қилиб қолдириладиган асосда қабул қилиб олади.
Фермер хўжаликларидан фарқли ўлароқ, деҳқонларга ер участкасининг максимал
ҳажми: 0,35 гектар суғориладиган ер, 0,5 гектар лалми ер майдонлари ва чўл зонасида
1 гектар суғорилмайдиган ер. Бу озиқ-овқат бозорларида ортиқча қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини ўз-ўзини таъминлаш ва сотишга йўналтирилган кичик
хўжаликлардир.
Фермерлар ижарага олган ерлардан фойдаланиш ҳуқуқи жуда чекланган ва яхши
ҳимояланмаган:
– Фермерлар пахта ва буғдой етиштирилиши учун.ажратилган ердан (пахта ва ғалла
фермер хўжаликлари учун бу ернинг катта қисми) пахта ва ғалла сотиш бўйича
режани бажарган ёки бажармаганликларидан қатъий назар бошқа мақсадлар учун
фойдаланишлари мумкин эмас.
– Фермерларнинг ер участкалари осонгина олиб қўйилиши мумкин. Маҳаллий
ҳокимият идоралари ташаббуси билан (режалаштирилган мақсадларни
бажармаганлик, ердан самарасиз фойдаланиш ёки “ихтиёрий-мажбурий тартибда”
ердан фойдаланиш ҳуқуқидан воз кечиш шаклида), ёки Тошкентдан чиққан ташаббус
тарзда фермер хўжалигининг “кенгайиши ва ажратилиши” оқибатида.
Натижада фермерлар ўзларини ернинг ҳақиқий эгалари деб ҳис қилмайдилар ва унинг
унумдорлигини оширишга узоқ муддатли инвестицияларни жалб қилишмайди.