|
olardi saqlaw ha’m qayta islewdegi tariyxin u’yreniw.
Jobasi
1. Kirisiw. Qant lablebisinin kelip shig`iw haqqinda tariyxiy mag`liwmatlar.
2. Qant lablebisi ham basqa da tamir jemisliler tuwrali uliwma mag`liwmatlar.
3. Qant lablebisinin ximiyaliq quramina minezleme.
Adebiyatlar` 1,3,4,5
1. Hazirgi kunde egiletugin lablebi eki jilliq egin. Ilimiy izertlew jumislarinin
magliwmatlarina qaraganda, onin watani Orta Jer tenizi esaplanadi.
Suwg`arilatug`in jerlerde eramizdan 1000 jil aldin baw-bawsha o`simligi sipatinda
paydalanip kelinen.
Tamir jemisinen Aziyanin taw aldi aymaqlarinda, shama menen eramizdan
1000 jil aldin paydalana baslagan. VIII-XII asirlerde Orta Aziya, Zakavkaziya,
Sibir ham basqada regionlarga alip kelinen.
XVIII-XIX asirlerge kelip lablebi tamir jemisi xurraki qant ham aziq-awqat
sipatinda egiletugin bolgan. Qant lablebisi ortasha iqlim osimligi bolip, Kanada,
Teniya, Shvetsiya, Germaniya, Frantsiya, Ukraina, Rossiya, Latviya, Belorussiya,
Turkiya, Yaponiya, Afganistanda tarqalgan. Jer juzinde qant lablebisi u,o mln.g`a
maydanga egiledi.
O`zbekstanda kerisinshe eki jilliq turleri ( qant lablebisi, ot-jemlik lablebisi,
shalgam, geshir) egilmekte O`zbekstanda qant lablebisi XX asir basinda alip
kelinip, tiykarinan qant zavodlarga onim jetiustiriwge molsherlengen, biraq ken
maydanlarga egilmegen. Hazirgi waqitta O`zbekstan Respublikasi g`arezsiz
bolganli berli qaytadan qant lablebi jetiustirilip, qant lablebi islep shigariw
maqsetinde egin maydanlari keneytilmekte. 1999-jilda 14,0 min gektar
suwgarilatuwin jerge qant lablebisi egiledi.
Qant lablebisi onimdarli egin bolip, jer juzinde (1994) ortasha 32,8 tonna
gektarina tamir jemisi lablebi alingan. O`zbekstanda (1998) 119,7 ts/ga tamir
jemisi alingan. Tuximinin onimi 15-20 tsentner gektarina beredi. Xarezmde iri
qant islep shigariw zavodi qurildi. Bunnan tisqari Respublikamiizda 20 day (mini)
kishi zavodlar bar.
2. Bul toparga suwli, shireli, qugaq zati az bolgan tamir miyweliler kiredi.
o’simlikler harqiyli botanikaliq awladtin (soralilar, soya gulliler, kapusta gulliler,
quramali gulliler) wakili bolip, olardan semyasinda bir, eki ham kop. Tamir
jemisliler harqiyli bagdarda qollaniladi. Qant lablebisi qant islep shigariw ushin
egiledi. Qalgan tamir jemisliler aziq-awqat sanaatinda ham de sharwashiliqta ot-
jem sipatinda paydalaniladi.
Tamir jemislilerdin quraminda 10% ten 30%ke shekem qugaq zat boladi,
olardan quraminda kop mugdarda qant, kraxmal, duzlar, vitaminler (S, V, V
2
, P,
PP, K, E, N) karantin bar. Quraminda suw kop bolganligi sebepli oni saqlaw qiyin.
3
Tamir jemisli osimlikler texnika ( qant lablebi), aziq-awqatta (geshir, lablebi,
shalgam, turpi), sharwashiliqta (ot-jemlik lablebi, torneps), tawipshilikte
(samiratqi) qollaniladi. Qista kok shop bolmaganda tamir miyweliler en tiykargi
shireli aziq bolip esaplanadi. ot-jem retinde japiraqlari da isletiledi.
Qant lablebisi qant aliw ham mallarga ot-jem ushin jetistiretugin kerekuli
texnikaliq egin bolip tabiladi. Tamir miywesinde ortasha17-20% qant zati bar.
Tamir miywesinin zuraati gektarina 40-50 tonna bolganda, gektarinan 7-8 t/ga
qant toplaw mumkin. Qant zavodlarinda sheker islep shigarillgannan keyin
shigindi zatlar qaladi. Shigindilardin quraminda 60% qant, 15% azotsiz zatlar, 8-9
% kul zatlari boladi. Shigindi shirelerden spirt, sut ham limon kislotasi islep
shigariladi. Jomnin quraminda 15% qugaq zat, 10% azotsiz zatlar, 3% kletchatka,
0,7% kul, 0,3% may ham 1,2% belok bar. 100 kg qugaq jomnin toyimliligi 80 aziq
birligine ten.
1-keste
Tamir jemisinin toyimligi (1 kg aziq qurami)
Eginler
Korsetkishler
Qant
lablebi
ot-jemlik
lablebi
ot-jemlik
geshir
ot-jemlik
shalgam
(torneps)
1 t. tamir miywede`
aziq birligi, kg
20
120-150
140
110-120
Proteyin, kg
15-1
8-12
9,5
12-14
1 tonna. Japiraginda aziq
birligi, kg
120-150
100-110
130-170
115-120
Proteyin, kg
18
19-23
14 -21
17-20
Lablebinin zuraati 30 t/ga bolganda, jomnin shigiwi 24 tonna boladi. Japiragi
uliwma tamir jemisinin 30-35 payizin qurap, toyimliliq qasiyeti basqa o’simlikler
kok shobinen kem emes. Japiraq quraminda 20 payiz qugaq zat bolip, sonin
ishinde 2,5-3,5 payizi belok, 0,8 payiz may, 100 kg japiraginin toyimligi 18-20
aziq birligine ten.
Jiynastirilgan qant lablebisinin 1 kg tamir miywesi quraminda 0,25-0,26 aziq
birligi, 9-12 gr proteyin, 0,29-0,54 g kaltsiy, 0,35-0,51 g fosfor ham japiraginda
0,11-0,13 aziq birligi, 16-21 belok, 1,08 gr kaltsiy ham 0,36 gr fosfor bar.
3. Qant lablebisinin tamir jemisi-jer sharinin pas kulimat zonalarinda qant
islep shigariwda tiykargi shiyki zat bolip esaplanadi. Eramizdan XIX asirinde
shiyki zat retinde jalgiz gana qant qamisin paydalanatugin bolgan, sebebi qant
qamisinan qant zati lablebige qaraganda kop shigimli bolgan.
Qant lablebisinin tamir jemisi basqada suwli aziq-awqatliq o’simlikler shiyki
zati siyaqli qiyin saqlanatugin egin bolip esaplanadi. Saqlaw dawirinde tamir
jemisinde qant mugdari belgili darejede kemeyip zavodta qayta islew waqtinda
qant shigimi azayip ketedi.
2-suwrettegi sxemadan korinip turg’aninday, tamir jemisindegi tiykargi qugaq
zat mugdarin quraitugin-saxaroza (S
12
H
22
O
11
). Onin mugdari taza jiynap alingan
qant lablebide 16...20% bolimlerinde qant mugdari harqiyli boladi. Qanttin joqargi
4
darejedegi mugdari vertikal bagitta ortangi boliminde korinip ham ayriqsha
shegarasi onin tamirinda ham mayninda toplanadi. Al, qanti az bolimi onin
lablebinin bas bolimi esaplanadi. Kese-kesimi bagitinda qant mugdarinin az boliwi
onin orayliq qaplawshi tkanlarda jabisiwshi boliminde korinedi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
