Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

4.3 Лойнинг пластиклигини аниқлаш
Лойнинг нормал пластиклиги деганда, ундаги сув микдори тушунилади,яъни лойни 
икки кафтимиз орасида эзганда у қўлга ѐпишмайди. 
Асбоб-ускуналар:
туйилган тупроқ, қуритиш шкафи, тарози тошлари,таги дойра 
шаклидаги тунука идиш, ўлчамли мензурка, Земятченский асбоби,пўлат чизғич. 
Тажриба тартиби.
Нормал пластикли лой бўтқасини тайѐрлаш учуй 200-300 г 
қуритилган туироқни бир оз майдалаб, унга оз-оздан сув қуйибқориштирилади. Лой қўлга 
ѐпишмайдиган бўлгунга қадар уни обдон эзилади.Кейин лойдан 20г тортиб олинади ва 100-
110
0
C ҳароратда турғун оғирликгачақадар қуритилади. Лойнинг оғирлигидан қуритилгандан 
кейинги оғирлигиниайириб, аввалги оғирлигига бўлсак, нормал пластикли лой учун 
кетгансувнинг қиймати топилади. 
4.1-расм. Лойнинг пластиклигини аниқлашда ишлатиладиган асбоб. 
а - асбобнинг умумий кўриниши: 1 - чинни идиш, 2 - ҳалқа, 3 - қўзғалувчан стержень, 4 - 
винт, 5 - асос, 6 - станина, б - лойни идишга ѐтқизиш схемаси: 7 - 20мм лиқалинликдаги лой, 8 - 
чокнинг қуйи тирқиши, 9 - чокнинг юқори қисми.

---

31 
Кейин Земятченский асбобида лойнинг пластиклиги топилади. Лойнингпластиклигини 
аниқлаш усуллари жуда кўп. Биз қуйида ЎзРСТ усули билантанишамиз. 
Лойнинг пластиклиги аслида маълум қийматга эга. У ЎзРСТ га кўра, лойнинг 
оқувчанлик ҳолатидаги намлиги (W
1
) (суюқлик чегараси) биланунинг қия юзада юмалаб кета 
оладиган ҳолатидаги намлиги (W
2
) (қуюқликчегараси) ўртасидаги фарқни ифодалайди. 
Бунинг учун диаметри 100мм лиости ясси чинни идишга 2см қалинликда пластик лой 
ѐтқизилади. 
Кейин унинг ўртасидан тенг икки бўлакка бўлиб, чок ҳосил қилинади.Чокнинг кучи 
тирқишидаги оралиқ 1мм бўлса, унииг юқори қисми 3ммбўлиши керак. Кейинги синаш 
ишлари Васильев асбобида бажарилади (4.1-расм). Лойли чинни идиш 1 ҳалқа 2 га 
ўрнатилади. Кейин қўзгалувчанстержень 3 ни таянч асос 5 дан 75мм баландга кўтариб винт 4 
биланмаҳкамланади ва стержень эркин ҳолатда асосга туширилади. 
да стержень зарб билан тушганда лой бўтқасидаги чок кичраяди. Бу иш уч марта 
қайтарилади. Агар битта ѐки иккита зарбдан кейин лой бўтқасидаги чок бирлашса, унга 1г 
қуруқ тупроқ қўшиб қайтадан синалади. Агар учта зарбдан кейин ҳам чок бирлашмаса, 
лойга1см
3
ҳажмда сув қўшиб, яхшилаб қориштирилади ва яна синаб кўрилади. Хуллас лой 
бўтқасининг намлиги шундай бўлиши керакки, стерженни уч марта зарб билан туширганда 
ундаги чок бирлашсин. Олинган лой бўтқасидан 25г тортиб, кейин 100-110
º
C да турғун 
массага қадар қуритилади ва яна тортилади. Биринчи ва иккинчи массалар орасидаги фарқ 
фоиз ҳисобида лойнинг суюқлик чегарасидаги намлиги (Wi) ни ифодалайди. 
Энди лойнинг қия юзада юмалаб кетадиган ҳолатдаги намлигини (W
2
) топиш учун 
қолган лой бўтқасини шиша юзасида икки қўлнинг кафти билан диаметри Змм га тенг қилиб 
"арқон" ясалади. Arap шу “арқон” лой қуйилган шишани қия қилганда эркин ҳолатда 
қўзғалмаса, унга 1г қуруқ тупроқ қўшиб, обдон эзиб қориштирилади ва яна синаб кўрилади 
(лой бўтқасидан қилинган “арқон”ни юмалатганда, у бўлакларга бўлиниб кетиши керак). 
Шундай қуюқликдаги лой бўтқасини олгунгача сув ѐки тупроқ қўшиб қайтадан синаб 
кўрилаверади. Ниҳоят, аниқланган намликдаги лой бўтқасидан 25г тортиб, кейин қуритиб 
(юқорида айтилган усул билан), оғирликлари ўртасидаги фарқ % да топилади. Бу қиймат лой 
бўтқасининг қуюқлик чегарасидаги намлиги (%) ни билдиради. 
Лойнинг пластиклиги қуйидаги формуладан топилади: