Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

 
 
 
 
 

---

76 
12.3-кесте 
Елек ӛлшемлери 
D 
0,5 (d

D) 
d 
1,25D 
5(3) мм 
10 мм ҳәм 
жоқары 
Бир фракция 
ушын 
Фракциялар 
араласпасы 
Елеклердеги 
толық қалдық, % 
масса бойынша 
95-100 
90-100 
40-80 
50-70 
0-10 
0 
Ири толтырғыштыӊ донадор қурамы 10 кг массалы үлгини тесиклер ӛлшеми 70, 40, 20, 
10 ҳәм 5 мм ли стандарт елеклер жыйналмасынан ӛткизип, ҳәр бир електеги ӛз алдына ҳәм 
толық қалдықлар табылады. Даналардыӊ еӊ ириси толық қалдығы 5% артпайды, даналардыӊ 
еӊ киши ӛлшемлери толық қалдығы кеминде 95% қураўы керек. Буннан тысқары 0,5 (D

d) 
ҳәм 1,25D ниӊ мәнислери есапланады. 
Ири толтырғыштыӊ донадор қурамын баҳалаў ҳәм бетон араласпасы таярлаўда 
жарамлы бӛлек арнаўлы сызылма жәрдеминде анықланады. (12.2-сүўрет). 
12.2-сҥўрет.Шағал донадор қурамы графиги 
Ири толтырғыштыӊ донадор қурамы иймек сызығы штрихланған тараў ишинде болса, 
усы толтырғыш бетон араласпасын таярлаў ушын жарамлы болады. 
Чақиқ тас даналары формасы бойынша үш топарға бӛлинеди: куб тәризли, сараланган 
(жақсыланған) ҳәм әпиўайы. Мәйек тәризли ҳәм шар тәризли формадағы чақиқ тасларды 
ислетиў мақсетке муўапық. 
Бул топарларға кириўши чақиқ таслар қурамында пластина тәризли (чўзинчоқ) ҳәм 
ийне тәризли формадағы даналар 15; 25 ҳәм 35% масса бойынша мутаносибликда болыўы 
мүмкин. Пластина тәризли ҳәм ийне тәризли даналар қалыӊлығы ямаса ени узынлығына 
салыстырғанда кеминде үш мәрте киши болады. 
Ири толтырғыштыӊ аралық бослығы 45% тен кӛп болмаслығы керек. 
Ири толтырғыш қурамындағы гилли ҳәм шаӊ тәризли араласпалар бетонныӊ 
қәсийетлерин жаманластырады. Шағал ҳәм чақиқ тас қурамында бундай араласпалар 
муғдары 1% кӛп болмаслығы керек. 
Еле
кле
рде
ги
то
лық қ
ал
дықл
ар, %
Електиӊ ӛлшемлери 

---

77 
Ири толтырғыш қурамындағы органикалық араласпалар бетон сапасын пәсейттиреди 
ҳәм сол себепли олардыӊ муғдары, қумда ислетилген калориметрик усылда анықланған, 
эталоннан кӛп болмаслығы керек. 
Ири толтырғышлардыӊ бетон таярлаў ушын беккемлиги бойынша жарамлылығы 
арнаўлы полат цилиндрде езилгенде майдаланыў дәрежесине қарап белгиленеди. Бул усыл 
үлги езилгенде пайда болған диаметри 5 мм ден киши майда даналардыӊ (массаға 
салыстырғанда, %) еӊ кӛп муғдарын кӛрсетеди. Ири толтырғыш бул кӛрсеткиш бойынша 
тӛмендеги маркаларға бӛлинеди: Dp8, Dp12, Dp16 ҳәм Dp24. Мәселен: М300 ҳәм оннан 
жоқары маркадағы бетон ушын Dp8, М200 маркалы бетон ушын болса Dp12 маркалы шағал 
ямаса чақиқ тас усыныс етиледи. 
Ири толтырыўшылар қурамында жумсақ ҳәм жемирилген даналар болса, бетонныӊ 
беккемлиги ҳәм деформатив қәсийетлери жаманласады, сол себепли олардыӊ муғдары 10% 
кӛп болмаслығы керек. 
Ири толтырғышлардыӊ суўыққа шыдамлылығы стандарт усылда анықланады. Олар 
тӛмендеги маркаларға бӛлинеди: F15, F25, F50, F100, F150, F200 ҳәм F300. 
Майда ҳәм ири толтырғышлар қурамында тәбийий радионуклидлер бар екенлиги 
бойынша радиацион-гигиена нуқтаи назаридан баҳаланыўы зәрүр. 
Майда ҳәм ири толтырғышлар суўға талабы бетон таярлаў технологиясында жүдә 
әҳмийетли есапланады. Толтырғышлар тәбийий ҳалда ямаса бетон қарылғанда белгили суў 
муғдарын сиӊдириўи ҳәм бети ҳӛллениўи мүмкин. Суўдыӊ қисман толтырыўшылар ушын 
сарып болыў факторы бетон таярлаў технологиясында есапқа алыныўы шәрт.