Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

 
Мартен усылы. 
Мартен усылында шойын темир рудасы ямаса металлом (екилемши 
шийки зат) менен бирге арнаўлы печлерде жанылғы газ ҳәм кислород араласпасын бүркип 
алынады. Бул процесс нәтийжесинде 4-8 саат даўамында дәслеп темирдиң шала оксиди 
пайда болады ҳәм таза темирге шекем тикленеди. 
35.3-сҥўрет. Мартен печиниң схемасы 
1-таг; 2-гумбез; 3-регенераторлар. 
Мартен печи жумысшы камераси горизонтал болып, 1000 тонна сыйымлыққа ийе 
болады. Печтиң ишки бӛлеги отқа шыдамлы гербиш пенен қапланады (35.3-сүўрет). 
Полатты бул усылда еритиў процессинде феррохром, феррованадий ҳәм басқа түрдеги 
қосымшалар киритилип легирланген полат алынады. Полат еритпеси ковш жәрдеминде 
полат ҳәм шойыннан таярланған арнаўлы қәлиплерге (изложницлар) қуйылады. Мартен 
полаты сапалы болып, оннан қурылыс конструкциялары ҳәм арматуралар таярланады. 
Электр токы менен еритиў 
- арнаўлы ҳәм жоқары сапалы полат ислеп шығарыўда ең 
жетилискен, бирақ электр энергиясын кӛп талап ететуғын усыл. Бул усылда полат индукцион 
электр печлерде еритип алынады. Шийки зат шихтасы сыпатында полат скрап (темир-
тирсек) ҳәм темир рудасы, мартен ямаса конвертор печинен келтирилген полатлар 
ислетиледи. Бул усылда полат алыў ӛнимдарлығы тӛмен, ӛним баҳасы болса жоқары болады. 
Электр печлерде полаттың арнаўлы түрлери-орташа ҳәм жоқары легирленген, инструментал, 
жоқары температураға шыдамлы, магнитли ҳәм басқалар таярланады. 
35.4 Шойынның тҥрлери ҳәм қәсийетлери 
Шойынның химиялық қурамы ҳәм мортлығы оннан
 
тек қуйма бирикпелер алыўды 
талап етеди. Шойын қурамындағы углеродтың кӛринисине, араласпалардың муғдары ҳәм 
суўытыў тезлигине қарап ақ ҳәм күл реӊ шойын алынады. Углерод цементит кӛринисинде 
болса ақ, цементит ҳәм графит кӛринисинде болса күл реӊ шойын пайда болады. 
Ақ шойын
жүдә қатты ҳәм беккем, бирақ жүдә морт болады. Ол полат ҳәм 
балғаланыўшаң шойын алыў ушын ислетиледи. Ақ шойын қурамында шама менен С

2,8-
3,6%; Si

0,5-0,8%; Mn

0,4-0,6% болыўы мүмкин. 
Арнаўлы ағартырылған шойын үстиңги бӛлеги ақ шойыннан, ишки бӛлеги болса күл 
реӊ шойыннан ибарат болып, оннан таярланған буйымлар беккем ҳәм желиниўге шыдамлы 
болады.