Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

3.2 Таў жыныслары ҳәм жыныс пайда етиўши минераллар 
Таў жыныслары қәлиплесиў жағынан үш генетикалық топарларға бӛлинеди: силикатлы 
араласпа (магма) ныӊ қайта кристалланыўынан пайда болған магматикалық жыныслар, таў 
жынысларыныӊ уныраўынан пайда болған шӛгинди таў жыныслары, жер қатламында 
физика-химиялық шараятда қайта кристалланып, кӛриниси ӛзгерген метаморфик таў 
жыныслары (3.1-кесте). 

---

19 
3.1-кесте 
Таў жынысларыныӊ генетикалық классификациясы 
Магматик 
жыныслар 
Массив 
Тереӊликтеги 
Гранит, сиенит, диорит, габбро 
Тасып 
шыққан 
Порфир, кварц, диабаз, трахит, порфирит, 
андезит 
Бӛлекленген 
(атылып 
шыққан) 
Шашылыўшы 
Вулкан күли, пемза 
Цементленген 
Вулкан туфи 
Шӛгинди 
жыныслар 
Механикалық 
шӛгиндилер 
Шашылыўшы 
цементленген 
Гилтопырық, қум, шағал, қумтас, 
конгломерат, брекчия 
Химиялық 
шӛгиндилер 
Гипс, ангидрит, магнезит, доломит, ҳәк 
туфи, ҳәктас 
Оргоноген 
шӛгиндилер 
Чиғаноқлы ҳәктас, мел, диатомит, трепел 
Метаморфи
к жыныслар 
Гнейслер (гранит тәризлилер), гил, сланецлер, 
(гилтопырықлы), мраморлар (ҳәктас, доломитлер), 
кварцитлер (қум таслар) 
 
3.2.1 Магматикалық таў жыныслары 
Магматикалық жыныслар магманыӊ вулканик ҳәрекетлер нәтийжесинде жер бетине 
тасып шығыўынан ямаса жердиӊ жарық ҳәм бослықларында қатыўынан пайда болады. 
Магманыӊ суўыў шараятына қарай тереӊликте қатқан (интрузив) ҳәм тасып шыққан 
(эффузив) түрлерге бӛлинеди. Тереӊликте қатқан магматикалық таў жынысларға гранит, 
сиенит, диорит, габбро ҳәм басқалар киреди. Бундай жыныслар жоқары басым ҳәм 
кислородсыз орталықта әсте-ақырын суўығаны ушын жүдә тығыз кристалл структураға ийе 
болады. 
Тасып шыққан магматикалық жыныслар (базалт, андезит, диабаз, порфир ҳәм т.б.) жер 
бетинде тезлик пенен суўыўы нәтийжесинде толық кристалланбаған болады. Суўыў 
дәўиринде газ тәризли затлардыӊ ажыралып шығыўы геўек тасларды (пемза, туф) пайда 
етеди. 
Магматикалық жынысларды пайда етиўши тийкарғы минералларға кварц, дала 
шпатлары, темир-магнезиаллы силикатлар киреди. 
Кварц 
(SiO
2
) кристалл дүзилиске ийе болып, жүдә тығыз, беккем ҳәм агрессив 
орталықларға шыдамлы. Кварцдыӊ қысылыўдағы беккемлиги 2000 МПа ға шекем, 
созылыўдағы беккемлиги болса 100 МПа ға шекем болады. Қаттылығы жағынан топаз, 
корунд ҳәм алмасдан кейин тӛртинши орында турады. Ериў температурасы 1700
0
С. Кварц 
қум сыпатында шӛгинди таў жынысыныӊ тийкарын қурайды. 
Дала шпаты
магматикалық жыныслардыӊ 60-70% қурайды. Дала шпатыныӊ Ортоклаз 
(K
2
O
.
Al
2
O
3
.
6SiO
2
) ҳәм Плагиоклаз (Na
2
O
.
Al
2
O
3
.
6SiO
2
-албит, СaO
.
Al
2
O
3
.
2SiO
2
-анортит) 
түрлери бар. Дала шпатыныӊ беккемлиги (120-170МПа) ҳәм шыдамлылығы кварцқа 
салыстырғанда кемирек болады. Дала шпаты жемирилиўинен глина сыяқлы шӛгинди 
жыныслар пайда болады.