|
6-su’wret. Orta jer ten’izi floristik oblasti.
Klimat sharayatınıń qista jumsaq júdá ig’alli hám jazda bolsa ıssı qurǵaqlay bolıwı menen basqa regionlardan parq etedi. Qista samal aǵımınıń Islandiya aymag’inan Evropa materigi tárepke aǵıwı,
ishkerilepqublaǵajóneltiriledihámtez-tezjúzbolıpturatuǵınjawıng’asebepboladı. Jazda bolsa, buǵan teris bolǵan hádiysegu’zetilip, klimat aǵımı qubla Evropadan tarqalıp arqa tárepke jóneltiriledi hám nátiyjede qurǵaqlay subtropik klimat payda boladı. Arqa - batıs regionlarda jazdıń qurǵaqlay klimatin Atlantikalıq okeanınıń klimatibirqanshajumsatib turadı. Sonıń menen birge, birqansha kontinental klimatli bolǵan arqa regionlarda qurǵaqlıq júdá kóp bolıp turıwı gúzetiledi. Qista suwıq bolatuǵın dáwir tiykarınan baqlanbaydı yamasa ıssı regionlardaǵı turaqlı eń tómen temperatura -1°S ta ósimlikler maydanların (palmazorlar, tsitrusli ósimlikler maydanları, qaraǵayzorlar, bananzorlar) suwıq urıp ketiwine da sebep boladı.
Ulıwma aytqanda, floristik oblasttin’ aymaǵında hawa temperaturasınin’ ortasha jıllıq dárejesi joqarı bolıp, arqada 13°S ti, qublada 20°S ti quraydı. Eń suwıq dáwir yanvar ayi bólip, ortasha aylıq temperatura arqa jaǵalarda 6, 1°- 8, 7°S, teńizdegi atawlarda 10°- 11°S, qubla hám arqa regionlarda bolsa 9°S tan 13°S qa shekem átirapta boladı. Sonıń menen birge, kóplegen klimatologlardin’aytiwinsha, arqa jaǵalardaǵı regionlarda yanvar ayında suwıq hawa aǵımınıń ag’ip keliwi, bul orınlarda (Italiya, Ispaniya, Atlantikalıq) suwıq hawa toqtamın qáliplestiredi. Orta jer teńizinde jaz júdá ıssı bolıp, ortasha aylıq temperatura iyul ayında +21°dan +25°S qa shekem, geypara rayonlarda bolsa +27°S qa shekem kóteriledi. Bul aylardaǵı ortasha maksimal temperatura 35-40°S tiquraydi. Jawınnıń muǵdarı tiykarınan orınnıń teńiz júzesinen bálentligi menen belgilenedi, yaǵnıy 300-400 m bolǵan biyikliktegi tegisliklerde 500-1000 mm di, teńiz júzesinen joqarılawǵan sayin bul muǵdar asıp baradı. Ortasha jıllıq jawın muǵdarı, teńiz júzesinen 1500 m biyiklikte jaylasqan rayonlarda 4600 mm di, odan joqariraqta jaylasqan rayonlarda (Yugoslaviya tawlıq rayonlarında) 6000 mm di quraydı. Batısda bolsa, jawın muǵdarı birqansha kem bolıp, 1500-2800 m teńiz júzesinen biyiklikte jaylasqan rayonlarda 1000 mm ge shekem jetedi.
Hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı tiykarınan teńiz boyındaǵı rayonlarda birqansha joqarı bolıp, qista 75-85% ti, jazda 50-60% ti quraydı. Arqa Afrikadaǵı teńiz jaǵasında hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı qıs hám jazda tiykarınan ózgermeydi. Ye. P. Barisenkov hám V. M. Pasetskiyning (1988) aytiwinsha (sol orındaǵı metereologlardin’ maǵlıwmatlarınan
paydalanılǵan), floristikoblasttin’qublasındahawanıń ortashasalıstırmalı ızǵarlıǵı 55-65%, batista 70-75%, arqabóleginde 80% keshekemhámshıǵısında 70-80% tiquraydı.
Orta Jer teńizi floristik oblastinin’ tawlıq hám taw aldı rayonları tiykarınan bawırren’topraqlardan shólkemlesken. Bul topraqlar gidrotermik (ıssılıqtı saqlaw) ózgeshelikke iye.
Batıs rayonlardaǵı aralas turaqlı jasıl yamasa japirag’i tógilib turatuǵın dub tog’aylarinda gúńgirt bawırren’ tu’sli topiraqlar tarqalǵan bolıp, xarakteri menen gúńgirt tu’sli tog’ay topiraqları dúzilisine uqsaydı. Jawın kóp gúzetiletuǵın batıs regionlarda sıltı muǵdarı joqarı bolǵan bawırren’ topraqlar tarqalǵan bolıp, bul topiraqlardaǵı karbonat kúshli jawın tásirinde 1, 0-1, 5 m tereńlik qatlamlarǵa shekem juwıladı.
Floristik oblasttin’ talay qurǵaqshıl bolǵan aymaqları, qublası - arqa bóleginde kserofit putalar assotsiatsiyalari tarqalǵan bolıp, bul aymaqlardı kúl bawırren’ tusli topraqlar quraydı. Bul topraqlarda ızǵarlıq muǵdarınıń kemligi hám organikalıq elementlardıń topıraq quramına kem qosılıwı yamasa gumus penen muǵdarı (3-4 %) menen basqa rayonlardaǵı topıraq tu’rlerinen parıq etedi. Bul topiraqlardan ibarat aymaqlar, arid (qurǵaqshıl) rayonlarǵa ótiw yamasa jawın kóp bolatuǵın rayonlar menen qurǵaqlıq kóp bolatuǵın rayonlar ortasındaǵı kópir wazıypasın óteydi. Bul topraqlardan tısqarı, Orta jer teńizi regioninda ayriqsha bolǵan qızıl tu’sli topiraqlar da tarqalǵan bolıp tabıladı. Bul tu’rdegi topraqlar tiykarinan Yugoslaviya, Bolqon yarım atawları, Egey teńizi arallarinda gu’zetiledi. Olar morfologiyalıq dúzilisi tárepinen óziniń joqarı qatlamında 8-10 sm qalıńlıqta gumus, tómenlewde 1-2 m qalıńlıqta bolsa toq qızıl tu’sli juqa, sıltı aralas qatlamdı quraydi. Geypara orınlarda topıraq erroziyası sebepli, topıraq maydan bólegindegi gumus muǵdarınıń kemligi yamasa ulıwma bolmawi aytip ótilgen. Bunday jerlerde ósimliksiz keń maydanlar shólkemlesken.
Floristik oblasttin’ ósimlikler dúnyası ha’r-tu’rli bolıp, geypara túrlerdiń bólek rayonlardag’ina dús keliwi gúzetilgen. Yaǵnıy, arqa aymaqlardaǵı ósimlikler kserofit ózgeshelikke iye bolıp, batıs aymaqlarda ushiramaydi. Bulardan - Arbutus andrachne, Nerium oleander, Cedrus libani, Pinus, Pıstecia palaestina, Cupressus semperverens hám basqalardı keltiriw múmkin. Orta Jer teńizi florasına tán bolǵan ósimlikler arqa aymaqlarda ushiraydı hám olarǵa Colchicum
neopolitanum, C. rovinciale, Fritillaria delphinensis, Crocus versicolor, Linaria monspessulana hám basqalardı kórsetiw múmkin. Orta jer teńizi floristik oblastinin’ hámme aymaqları ushın tán bolǵan bir qatar ósimlikler de ámelde bolıp, olarOlea europaea, Quercus coccifera, Quercus ilex, Buxus sempervirens, Pinus nigra, Pinus halepensis, Celtis australis, Ficus carica, Colutea arborescens, Spartium junceum, Jasminium fruticans, Allium ampeloprasum, A. margaritaceum, Cistustus monspeliensis, Cistus salviaefolius hám basqalar bolıp tabıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
