Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

3-su’wret. Cirkumboreal floristik oblasti

Arqadan qublaǵa qaray qar muǵdarınıń kópligi, jaz kúnleriniń uzınlıǵı, quyash nurınıń topıraq maydanına túsiwi azayıwı, topıraq maydanınıń jılıw pátiniń tómenligi, keshe hám ku’ndizda hawa temperaturası dárejesiniń jaqınlasiwi menen xarakterlenedi. Arktikada turaqlı (sutka dawamında) jaqtılıq 45000 nan 58000 g’a shekem, hawa temperaturası 7, 8- 0, 8°S hám salıstırmalı ızǵarlıq 73-98% átirapındabolıwı quyash batpaytug’in dáwirlerde kóp gúzetiledi. Jawın jıllıq muǵdarı bolsa júdá kem bolıp (150-200 mm), tawlıq aymaqlarda bul muǵdar 500 mm hám odan bir az asadı. Floristik oblastning Arktika gorizontal keńlikleri hám Alp vertikal poyasinin’ topıraq sharayatı bir qatar ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp, bul topraqlardıń kúshli fizikalıq ózgesheligi yamasa taw jınslı ximiyalıq dúzilisindegi ızlardıń joq ekenligi menen sahra topraqlarinan parq etedi. Keyinirek bul rayonlar topraqlarında ızǵarlıq hám organikalıq elementlardıń turaqlı toplanıwı nátiyjesinde torf hám gumusli topıraq qáliplesiwleri júz bergen. Bul hal álbette temperaturası tómen hám kúshli ızǵarlıq bolǵan rayonlarg’a g’ana tiyisli bolıp, ósimlikler dúnyasınıń júdá kemligi belgilengen. Suwıq hám jıllı temperaturanıń almasınıp

(soliflyuktsiya) turıwprocesiniń tezleniwimenen ósimliklerdúnyasınıń azayıwı tezlesedi. Floristik oblasttin’ taǵı bir bólegi mayda japiraqli tog’ay tundrasi boreal regionları hám tog’aysiz arktika regionları ortasında, tog’ay hám tundra poyasi tarqaq halda jaylasqan. Tog’ay regioninda okean klimati ústin bolıp, ósimlikler dúnyası hár túrlı qayin’lar (Skandinaviyada-Betula pubescensspp. tartuosa; Kamchatkada- B. ermani), arqaEvropa hám Arqa Amerikada - yel (Picea obovata yamasa P. Marian), tez ózgeriwshen’ kontinental Sibirde-listvennitsa (Larix sibiricaBatıs Sibirdan Yeniseygacha hám Larix dahurica Arqa -Orta Sibirda) tarqalǵan bolıp tabıladı. Tog’aytundrasinin’ arqa tárepinde aldın putalar tarqalǵan bolıp, Arktika tárep ósimlikler dúnyası tarqala baslaydi, odan keyin mox hám zamarrıq shóp bir neshe túrleriniń ósiwi gúzetiledi. Floristik oblasttin’ taǵı bir zárúrli bólegi tundrada, hawanıń temperaturası -0°Sortasha 55-118 ku’nge tuwra kelip, ósimlikler vegetatsiya dáwiri iyunda baslanıp sentyabrde tamamlanadı. Bul jaylardıń eń xarakterli belgisi qıs dáwirlerindegi dúbeleyler bolıp, samaldıń tezligi 15-30 m/sek ga, geypara rayonlarda bolsa 60 m/sek ga jetedi. Okean klimatindag’i rayonlarda izg’arshiliq muǵdarı 400 mm di hám tez ózgeriwshen’ kontinental klimatli Sibir rayonlarinda200-250 mm di quraydi. Samal nátiyjesinde bul izg’arshiliqtin’ 30% puwlanıwına ketedi. Sonıń menen birge B. A. Tixomirov (1962) hám G. Valter (1975) aytiwinsha, bul rayonlar topıraq hám ósimlikler dúnyasınıń ha’r-tu’rliligi menen bir neshe zárúrli tábiyiy rayonlarǵa bólinedi:

1. Taslı hám taw qıyaları aymaqlarinda Poa abbereviata, Saxifrada oppositifolia, Dryas penenpuctata sıyaqlı túrler tarqalǵan bolıp, joqari bólimlerde bir neshe qıylı zamarrıqlar ushiraydı.
2. Tawlardıń joqarı bólimlerindegi tegisliklerde poligonal topiraqlar rayonı. Kóp jaǵdaylarda qar oramı júdá kem yamasa ulıwma bolmawi gúzetiledi.
3. Taw qıyalarınıń juqa qatlamlı topıraq penen oralǵan rayonı. Báhárde qar qatlamı demde erip ketedi, bul orınlarda Cerastium, Draba, Erigeron hám Taraxacum gruppalarına tiyisli ósimlikler ushiraydı.
4. Qarli rayonlardan tómenlewde jaylasqan turaqlı ig’alli topıraqlı rayonlar. Bul orınlarda Caltha arctica, Ranunculus penennivalis, R. sulphureus, Pleuropogon sabinii hám Dupotia fisheri ushiraydı.

5. Dárya hám salmalar boyindag’i aymaqlar. Qista qar qalıń boladı hám báhárde erip ketetuǵın maydalanǵan tas topıraqlı rayonlar.

6. Qum topıraqlı dárya boyi rayonları. Ósimlikleri (Eguisetum arvense, Rumex graminifolius) uzın tamir paqallardin’ bar ekenligi menen kózge taslanıp turadı.
7. Hawa temperaturası tez almasınıp turatuǵın taw qıyaları. Bul jerlerde tawlardan agip keletuǵın suw aǵısları mudami topıraq dúzilisine tásir ótkerip turadı.
8. Kól boyindag’i batpaq siyaqli formadaǵı topiraqlar. Bul rayonda ósimlikler dúnyasınıń rawajlanıwı tómen bolıp–Arctophila fulva, Ranunculus máwsimii, Pleuropogon sabinii hám Hippurus penen vulgaris hám basqa ósimlikler ushiraydı.
9. Teńiz jaǵaları, yaǵnıy shor topraqlar tarqalǵan, qum hám shor aralas topiraqlar. Bul rayonlarda tiykarınan galofitler - Elymus, Atropishám Calamagrostis gruppalarına tiyisli ósimlikler ushiraydı.