|
2-su’wret. Iran-Turan floristik oblasti.
=
Bulfloristikoblast' jaylanıwı tárepinenJersharınıń jetkilikli ızǵar, qurǵaqshılhámyarımqurǵaqshılaymaqlarınatiyislibolıptabıladı. Arqa aymaqlarında jaz hám qıs aylarınıń almasiniwi dawamında hawa temperaturası +25°…+30° den -15°…-25° ti qurasa, izg’arshiliqtin’ ortasha jıllıq muǵdarı 400-450 mm ga hám hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı ortasha 70-75% ga jetedi. Qubla tárepke tárepke, hawa temperaturasındaǵı bul sáykeslikte ózgeris penen gúzetiledi, yaǵnıy Oraylıq Aziya mámleketleri aymaqlarında hawa temperaturasınıń sisteması ortasha +15°…+18°S penen, qıs aylarında -10°…-15°S penenjaz aylarında +40°…+45°S qa shekem jetedi. G. Val'ter (1975) hám Ye. P. Barisenkov, V. M. Pasetskiy (1988) dıń jumıslarında kórsetiliwishe (Tashkent meteorologlarining baqlawlarına tiykarlanǵan halda) bul úlkenlikte izg’arshiliqtin’ muǵdarı ortasha 170 mm den 380 mm ge shekem jetedi, izg’arshiliqtin’ sozılıwı ortasha 60 -90 ku’ndi hámhawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı ortasha 50-60% ti quraydi. Floristik oblastnin’ qublasında oraylıq aymaqlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw tez ózgeriwshen’ kontinetal klimattıń gúzetiliwi talay kem bolıp, bul aymaqlarǵa turaqli tropik bolmaǵan klimat ta’n bolıp tabıladı. Iran tawlılarınıń arqa bóleginen baslap, qublaǵa qaray qistin’dawamlilig’i hám keńliklerde bolsa subtropik klimatqa tán ósimlikler dúnyası menen xarakterlenedi. Bul aymaqlarda hám subtropik bolǵan Siriya keńliklerinde hawanıń temperaturası hátte yanvar aylarında da ortasha 0°S tan 5-10°S qa shekem bolıwı gúzetiledi. Izg’arliliq qıs hám báhár aylarında eń kóp bolıp (maksimum - yanvarda) ortasha jıllıq muǵdarı 300- 450 mm ge shekem jetedi hám de hawanıń salıstrmalı ızǵarlıǵı ortasha 55-65% ti quraydi. Qubla aymaqlardıń qalǵan bólimlerinde bolsa subtropik klimatgu’zatilip, hawa temperaturasınıń jıllıq ortasha úlkenligi (Siriya, Palestina, Iordaniya meterologlarinin’ baqlawlarına tıykarlanıp) 18°S tan 20°S qa shekem, qıs aylarında 10 °S tan 15 °S qa shekem hám jaz aylarında 42°S tan 46 °S ti quraydı. Izg’arshiliq muǵdarı 300- 350 mm di hám hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı 40 -45% ti, geypara rayonlarda izg’arshiliqtin’ muǵdarı 250 mm den da kem boladı. Floristik oblasttin’ shıǵısında, yaǵnıy Kavkaz aymaqlarında ıqlım dawamlilig’i (subtropik) turaqlı halda bolıp, jıllıq izg’arliq muǵdarı 500 mm den 1000 mm ge shekem qurawin G. Valter (1975) óziniń Jer sharınıń izg’arshiliq kartasında belgilengen. Arqa Kavkazda bolsa ıklimat ádewir qurǵaqlay bolıp, tiykarınan jıldıń iyul hám avgust
aylarında júz beredi. Jawındıń eń kóp muǵdarı oktyabr - noyabr aylarında bolıp, 227-369 mm ge shekem jetedi.
Floristikoblasttin’arqaaymaqları, yaǵnıyMóg'uliston-Gobisahralarındaklimatqasalıstırǵandaparqetip, jawınmuǵdarı 100-150 mmdanaspaydı yamasageyde 400 mmgeshekemjeteditek, batısbólektebolsaulıwmajawınbaqlanbaydı. Gobi sahralarında hawa temperaturasının’ jıllıq ortasha úlkenligi qublada 0°S tan bir az joqarı bolıp, qalǵan bólimlerinde odan da tómenligi gúzetiledi. Qıs ayları júdá suwıq bolıp kúshli samal tásiri topıraqtıń qurib qalıwına alıp keledi, nátiyjede topıraqtıń shorlanıwı hám qatıp gipsqa (litotogiya) aylanıwı júz boladı. Iran-Turan floristik oblastinin’ topıraq sharayatın analizleytug’in bolsaq, áwele sonı belgilep ótiw zárúr, bul oblastdag’i topıraq ónim bolıw procesi ayriqsha bolıp tabıladı. 1957 y. daǵaza etilgen I. Gansennin’ topıraq tu’rleri hám olar jaylasqan rayonlar kartasına qaray, Jer sharı suwıq hám ıssı bólimlerge bolınıp, suwıq yarım bóleginde: -onsha suwıq bolmaǵan tegis pa’slesiwlerdegigalofitlertarqalg’an rayonlar kiredi; - ermonli shól ósimlikler dúnyasına, kúlreń hám aq kúlreń topıraqlı yarım shól yamasa kem otli shól ósimlikler dúnyasına, gúńgirt ren’li topıraqlı shól ta’n bolıp tabıladı. Qublada, Jer sharınıń ıssı yarım bólegine tiyisli bolǵan topıraq tu’rleri jaylasqan bolıp, onsha ıssı bolmaǵan hám subtropik klimatqa jaqın bolǵan rayonlar kiredi. Bul rayonlarǵa, oazis hám tog’ay topraqları, kem halda qug'aqshiliqqa shiday alıwshı ósimlikler ósetuǵın (kserofit) shól qum topraqları ta’n bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, M. A. Glazovskayanin’ (1972) aytiwinsha Jer sharında jawın mudami almasınıp turıwshı subtropik hám tropik rayonları ushın tán, júdá salmaqli granulometrik dúzılıske iye bolǵan, kúlreń, toq kúlreń yamasa bawırren’ tu’sli, gumus penen (ónimlilik) muǵdarı tómen hám sıltılı jabısatuǵın topraqlar floristik oblasttin’ qubla (Iordaniya, Siriya) rayonlarında jaylasqan bolıp tabıladı. Bul tu’rdegi topraqlar jıldıń qurǵaqlıq dáwirlerinde, enine 2-3 sm, tereńligi bolsa 100 sm ge shekem jarıqlar ónim etiwi hám ósimlikler dúnyasınıń kem ekenligi menen ajraladi.
Iran - Turanfloristikoblastinin’batısbólegindebolsa, tiykarınanbawırren’, qızg'ishbawırreń hámkúlren’tu’slikalciy-gumussaztopraqlartarqalǵanbolıp, olardankúl-bawırreń tuslitopıraq
tiykarınan ıqlımı qurǵaqlayyamasajawınmuǵdarı 350-500 mmdenaspaytuǵınrayonlardajaylasqanbolıptabıladı. Shıǵısda, topıraq xarakteri tárepinen ulıwma parq etip, M. Bolduina, N. Kelloga, J. Tropa (1938) klassifikatsiyasina tiykarlanǵan halda aytiw mu’mkin, bul rayonlarda IV kategoriyali pedokali, V kategoriyali galomorf hám VI kategoriyali shorlaq, shor, kebirlengen qum sahra topraqları tu’rine kiritilgen. Bul pikirimizdi (Ivanova, Rozov, 1956 y topıraq tu’rleri klassifikatsiyasi) toldıratuǵın bolsaq bul rayonlardıń topıraǵı biogalogen topraqlar bolıp, sub-boreal toparına, shól yamasa sahra klasına, atmosfera yamasa jer astı suw ig’ali menen támiyinlenetuǵın yamasa sahra shorlaqları, shor, kebirlengen qum topraqlar tu’rine tiyisli bolıp tabıladı. Batıs aymaqlarda shól mayda taslı topıraqtan ibarat bolıp, talay qurǵaqlay hám jer astı suwi topıraq maydanınan júdá tereńde jaylasqan. Bul jaylardıń ósimlikler dúnyasına mısal etip Haloxylon ammodendron L. (mayda, boyı 1, 5-2, 5 m) di alıwımız múmkin. Qumlıqlardıń batısqa tárep tamamlaniwi menen taslı tawlar (teńiz júzesinen 1600-3000 m) baslanıp Jung'oriya hám Kazaxstan aymaqlarına kirip baradı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
