|
INTRODUKCIYANIŃ XALIQXOJALIǴINDAǴISOCIALHÁMEKONOMIKALIQ ÁHMIYETI
Oraylıq Aziyada ásirler dawamında ayriqsha shıǵıs “Xalıq shıpakerlik kásibii” qáliplesken bolıp, ol mıń jıllar dawamında shıpabaxsh ósimliklerden paydalanıw tájiriybesine tiykarlanǵan. Xalıq shıpakerlik kásibiniń tiykarǵı derekleri shıpabaxsh ósimlikler hám olardıń shıykı onimi tiykarında tayarlanǵan dárilik qurallar esaplanǵan.
Insanlarda keselliklerdi aldın alıw hám emlewde dárilik ósimliklerden paydalanǵan. Eramızdan aldınǵı dáwirlerda insanlarda shıpabaxsh ósimlikler hám olar járdeminde kóplegen keselliklerdi emlew usılları haqqında maǵlıwmatlar alıp kelgen hám de ámeliyatda qollanılıp atır.
Ádebiyatlarda jazilıwına qaraǵanda, Ullı jipek jolı dárilik hám tábiyat kórinisli ósimliklerdi tarqalıwında hám de introdukciyasida zárúrli rol' oynaǵanlar. Bunda, sawdagerler hám sol dáwirdi sawda-satıq jumıslarında dárilik ósimlikler Oraylıq Aziya, Evropa hám hátte barlıq kontinent mámleketlerine tarqalǵan.
Shıpabaxsh ósimliklerdi úyreniw tarawına Oraylıq Aziyanıń dúnya tán alǵan ilimpazları Abu Rayxon Muhammad ibn Axmad al-Beruniy (973-1048) hám Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) (980-1037) úlken úles qosdılar. Bul ilimpazlar házirgi farmakognoziya hám farmakologiya pánlerine tiykar saldılar. Abu Rayxon Beruniydiń “Saydana” atlı farmakognoziyaǵa arnalǵan ilimiy shıǵarmasında (1041-1048 y.) 750 túrdegi shıpabaxsh ósimlikler haqqında maǵlıwmatlar keltiriledi [19].
S. I. Isxakov [17] pikrine qaraǵanda, Abu Ali ibn Sinoning dúnyaǵa tániliwina onıń medicinaǵa arnalǵan ataqlı “Al-qonun” (“Medicina nızamlari”) ilimiy shıǵarması sebepshı bolǵan. Alım 20 jıllar dawamındaǵı ótkergen medicina ámeliyatında toplaǵan tájiriybeleri tiykarında jaratqan 5 baplıq “Al-qonun” (“Medicina nızamlari”) shıǵarması ásirler dawamında tekǵana arablar, bálki Evropa shıpakerlerin de tiykarǵi dásturi bolıp xızmet etken. Kitapda 500 den aslam dárilik ósimlikler hám de olardan tayarlanǵan 40 tan aslam dárilik qurallar haqqında maǵlıwmatlar keltirilgen. Házirde de óz áhmiyetin joǵaltpaǵan ilimiy dóretpe orta ásirlerde aq kóplegen shet el Evropa tillerine awdarma etilgen, bir ǵana latin tilinde 16 ret baspadan shıǵarılǵan.
Sonday eken, dárilik ósimlikler mıń jıllar dawamında insanlar ushın birden-bir dárilik qurallar tayarlaw dáregi bolıp xızmet etken jáne onıń
salamatlıǵın saqlawda zárúrli orın tutqan. Sonday etip, ósimliklerdi dárilik qural retinde insan tárepinen qollanıw tariyxın ótken zamannan, yaǵnıy insan ózin birinshi ret ósimlik menen dawalanǵan dáslepki dáwirler dawamında baslanǵan dep esaplaw múmkin. Dúnya xalıqlarınıń mıń jıllar dawamında tiykarǵı shıpabaxsh quralları dárilik ósimlikler hám olardan alınǵan shıpabaxsh naǵıymetler tiykarında tayarlanǵan.
Burınǵı Birlespede de dárilik ósimliklerin úyreniwge itibar kúshli bolǵan, 1931 jılda Butuittifoq dárilik hám xosh iyisli ósimlikler ilimiy-izertlew institutı (VILAR) islengen. Bul ilimiy dárgay ilimpazları dárilik ósimliklerdi introdkciyasini ilimiy úyreniwde hám mádeniylestiriwde úlken islerdi ámelge asırǵanlar. Respublikamizdıń túrli ıqlım hám topıraq sharayatlı aymaqlarında ósetuǵın glikozidlerge, alkaloidlarǵa, flavonoidlarǵa, saponinlar, kumarinlerge hám basqa biologiyalıq aktiv elementlerge bay bolǵan dárilik ósimliklerdi ızlep tabıw, quramın úyreniw, medicinada paydalanıw múmkinshiliklerin anıqlaw sıyaqlı ilimiy izertlew jumısları A. A. Axmedov, X. X. Xolmatov [5], v. A. Karimov, A. Sh. Shomaxmudov [18], M. N. Nabiev, v. G. Shal'nev, A. Ya. Ibragimov [23], Z. P. Pakudina, A. S. Sadikov [24], A. S. Sadikov [26], K. X. Xodjimatov, G. S. Aprasidi, O. K. Xodjimatov [27], X. X. Xolmatov, I. A. Xarlamov [28], X. X. Xolmatov, A. I. Qosimov [29, 30], X. X. Xolmatov, O'. A. Axmedov [31] sıyaqlı ilimpazlar tárepinen ótkerilgen. Daslep, 1946 jılları Tashkent farmacevtika institutınıń “Farmakognoziya” kafedrası hám O'zR FA Botanika baǵı ilimpazları ǵayratına qaray sheriklikde Botanika baǵı aymaǵında “Dárilik ósimlikler introdukciyasi laboratoriyası” tájiriybe maydanı (uchastkası ) dúzildi. Ol jaǵdayda ilimpazlar tárepinen dárilik ósimliklerdi introdukciya qılıw, mádeniylestiriw máseleleri ilgeri surildi hám de ilimiy izertlew jumısları baslap jiberildi. 1953 jılǵa kelip bolsa, O'zR FA Botanika baǵın “Dárilik ósimlikler introduktsiyasi” laboratoriyası kollekciyasindaǵi ósimlikler sanı 170 túrden artıp ketti. Keyinirek, respublikamızda introdukciya baǵdarında ilimpazlar F. N. Rusanov, N. F. Rusanov, I. v. Belolipov, Q. X. Xo'jaev, Yu. M. Ólikxaev, v. P. Petrovich, B. E. Toqtaev hám t.b. tárepinen dawam ettirildi hám ámeliy nátiyjelerge erisildi. Biraq, sol kunge shekem ilimpazlar tárepinen introdukciya baǵdarında alıp barılǵan úlken ilimiy izertlewlerdiń málim bir bólegiǵana xojalıqlarda eńgizilip atır. Bul bolsa, áwele ilim hám islep
shıǵarıwdıń óz-ara baylanıslılıqta (integraciya ) jumıs penen aparıw máselelerin sheshiwin talap etedi.
Ilimpazlar tárepinen sol kunge shekem alıp barılǵan ilimiy izertlewler nátiyjesinde Ózbekstandı túrli ıqlım hám topıraq sharayatında (úlken maydanlarda kendir, bólekli iytjuzım, parpi, sekurinega, marmarak, romashka hám basqa ) 70 dan artıq qımbat bahalı dárilik ósimliklerdi egip ónim alıw múmkinligi anıqlanǵan. Házirgi waqıtta keselliklerdi emlew ushın ádetde dárilik ósimliklerden dárixana, farmacevtika zavodları hám fabrikaları, Galen laboratoriyalarında yamasa úy sharayatlarında bir qatar dári preparatlari tayarlanadı yamasa olardan dári tayarlaw ushın sap jaǵdayında ximiyalıq birikpeler-ósimliklerdiń biologiyalıq aktiv elementları ajıratıp alınadı. Ámeliyat nátiyjeleri sonı kórsetedi, introduktsiya etilgen hám materiallıq halda sanaat kóleminde jetistirilgan shıykı óniminiń bahası ortasha esapta 50-80% ga qısqarar eken. Sebebi, Shet el, xalıq mámleketlerinen satıp alıp kelingen dárilik ósimlik shıykı onimleriniń tán bahası talay qımbat jáne bul ekonomikalıq tárepten talay qolaysızlıqlardı payda etedi.
Sanaat kóleminde introdukciya etilgen hám jetistirilip átirǵan dárilik ósimlikler tán bahasına salıstırǵanda arzan hám ekonomikalıq tárepten qolay ekenligi menen bólek qadirlenedı. Sebebi, bunda bajıxana bahası, transport bahası jol kirey bahası hám de shıykı ónimlerin tasıw hám basqa processlerdegi joytıwlar sheklenedi.
Sol maqsette, Respublikamızda ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarınan baslap bir qansha nızamlar qabıl etilgen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
