|
Dárilik ósimliklerin introduktsiyasi hám olardı materiallıq sharayatlarda ósiriw múmkinshilikleri
Ayriqsha atap ótiw kerek, Orta Aziya tábiyiy florası ósimliklerin Tashkent sharayatında introduktsiya qılıwdı úyreniw boyınsha jumıslar Orta Aziya mámleket universiteti (SAGU) ilimpazları tárepinen 1921 jılda I. A. Raykova, S. N. Kudryasheva, keyinirek Z. P. Bochantseva, F. N. Rusanov hám basqalar tárepinen alıp barılǵan
Daslep, 1946-jılları Tashkent farmacevtika institutınıń “Farmakognoziya” kafedrası hám O'zR FA Botanika baǵı ilimpazları ǵayratına qaray xamkorlikda Botanika baǵı aymaǵında “Dárivor ósimlikler introduktsiyasi laboratoriyası” tájiriybe maydanı (uchastkası ) dúzildi. Ol jaǵdayda ilimpazlar tóbeanidan dárivor ósimliklerdi introduktsiya qılıw, materiallıqlastırıw máseleleri ilgeri surildi hám de ilimiy izertlew jumısları baslap jiberildi. 1953 jılǵa kelip bolsa, O'zR FA Botanika baǵın “Dárivor ósimlikler introduktsiyasi” laboratoriyası kollektsiyasidagi
ósimlikler sanı 170 túrden artıp ketti.
Keyinirek, respublikamızda introduktsiya baǵdarında ilimpazlar F. N. Rusanov, N. F. Rusanov, I. v. Belolipov, Q. X. Xo'jaev, Yu. M. Ólikxaev, v. P. Petrovich, B. E. Toqtaev hám b. k. tamonidan dawam ettirildi hám ámeliy nátiyjelerge erisildi. Biraq, sol kunge shekem ilimpazlar tamonidan introduktsiya baǵdarında alıp barılǵan úlken ilimiy izertlewlerdiń málim bir bólegigine xojalıqlarda engizilip atır. Bul bolsa, áwele ilim hám óndiristiń óz-ara baylanıslılıqta (integraciya ) jumıs penenaparıw máselelerin sheshiwin talap etedi.
1984-jılları VILR ilimpazları tárepinen dárivor ósimliklerdi introduktsiyasi boyınsha alıp barılatuǵın ilimiy-tekseriw jumısları metodikası islep shıǵılǵan. Ol jaǵdayda materiallıqlastırıw ushın mólsherlengen ósimliklerdi úyreniw máseleleri keltirilgen. Biraq, bul metodikada ayırım máselelerdi jetkiliklishe sáwlelendirilmagan. Usılardı in'obatga alıp, 1990 jıllarda bul metodika qayta islep shıǵıldı hám (DO') introduktsiyaning izertlewler programması islep shıǵıldı. Ol maqsetli túrde dúzilgen hám tiykarınan 3 basqıshnı óz ishine aladı.
Birinshi basqısh - ósimlik túrleri kollektsiyasini úyreniw.
Ol úyrenilip atırǵan baslanǵısh materialdı jıynalǵan waqıttan baslap eń perspektivalı túrlerin ajıratıp alıw, keleshekte tereń ilimiy-tekseriw jumısların aparıwge shekem bolǵan máselelerdi óz ishine aladı. Izertlewler ob'ektleri 3 kategoriya ósimlikler bolıwı múmkin;
-tereń ximiyalıq yamasa klinikalıq sınaqlardan ótip atırǵan, dári formaları islep shıǵılǵan jańa perspektivalı ósimlik túrleri.
-tábiy rezervi azayıp ketken, isletiwge ruxsat etilgen dárivor ósimlikler.
-shet el preparatlarni bizde islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan, sırt ellerde ósetuǵın ósimlik túrleri.
Ekinshi basqısh - saylanǵan ob'ekttiń bioekologik qásiyetlerin hám sırtqı faktorlarǵa bolǵan munasábetlerin uyreniledi hám de ósimliklerdi introduktsion bahalaw menen juwmaqlanadı. Sonıń menen birge, izertlewler sońǵında dárivor ósimlik ónimi sapasına qoyılǵan talaplarǵa juwap beriwi, yaǵnıy san kórsetkishler anıqlanadı : (ólshemleri, reńi, hidi, mazalı, ızǵarlıǵı, kúli hám basqalar ), olardı tiykarında DS, SS penenyamasa FM lar joybarları dúziledi. Keyin egiliwshi urıw yamasa egiletuǵın material sanaat kóleminde egiw ushın jetkezip beriledi.
Úshinshi basqıshda -tájiriybe nátiyjeleri óndiriske engiziledi.
Sanaat kóleminde úyrenilip atırǵan ósimlik túri ónimin islep shıǵarıw, yaǵnıy jetistiriw texnologiyası, ekonomikalıq natiyjeliligi uyreniledi.
Tájiriybe maydanı ádetde 0,1-0,5 ke. (gektor) quraydı. Bunda awıl xojalıq texnologiyasın qóllaw múmkinligi anıqlanadı hám esap - texnologiyalıq kartasın dúziw hám de ekonomikalıq natiyjeliligin (tán bahası ) esaplaw menen juwmaqlanadı.
Ózbekstanda ósimlik dúnyasın saqlaw hám qorǵaw, tábiy resurslarınan aqılǵa say paydalanıw hám de jergilikli hám sırt el florasına tiyisli ósimliklerdi introduktsiya qılıw hám materiallıqlastırıw boyınsha O'zR FA Botanika institutı hám Botanika baǵı ilimpazları tárepinen salmaqlı izertlew jumısları ámelge asırılıp atır.
Introduktsiya hám materiallıqlastırıw bárinen burın ósimliklerdiń introduktsiya sharayatlardıń faktorlarına bolǵan munasábeti (reakciyası ) menen belgilenedi. Jergilikli hám sırt el florasına tiyisli ósimlik túrlerin hár-qıylı ekologiyalıq sharayatlarda introduktsiya hám materiallıqlastırılǵanda, daslep ósimliklerdi jańa ıqlım hám topıraq sharayatlarına (ekologiyalıq ózgeriwge) beyimligi (plastichnost) hám tábiy bolmaǵan basqa sharayatta kelisiw múmkinshiligi bar ekenligi (adaptivnie múmkinshilikleri) anıqlanadı. Sonıń menen birge, vertikal' hám gorizantal' zonallik dárejeleri sıyaqlı faktorlar da inabatqa alındı.
Sonday eken, introduktsiya hám materiallıqlastırıw usılları barlıq ósimliklerin bioekologik qásiyetlerin úyreniwde, baslanǵısh introduktsiya hám materiallıqlastırıwda úlken áhmiyetke iye bolıp, olardı sanaat kóleminde jetistiriwde bólek itibarǵa iyelik etiw.
Ilimpazlar ta’repinen sol kunge shekem alıp barılǵan ilimiy izertlewler nátiyjesinde Ózbekstandı túrli ıqlım hám topıraq sharayatında (úlken maydanlarda ken bolıp tabıladı, bólekli ituzum, parpi, sekurinega, marmarak, romashka hám basqa ) 70 dan artıq qımbatlı dárivor ósimliklerdi ekib ónim alıw múmkinligi anıqlanǵan.
Botanika baǵı ilimpazları Ózbekstanda Dárixanalar Bas penenBasqarması buyırtpasına muwapıq Qızıl oymaqgul, Dárivor mavrak, Dárivor valeriana, Qálempir jalpız hám basqa dárivor ósimliklerdi materiallıq halda ekib jetistiriw múmkinligin kórsetdi.
Ámeliyat nátiyjeleri sonı kórsetedi, materiallıq halda sanaat kóleminde jetiwtirilgan sheki onim óniminiń ózine túser bahası ortasha esapta 50% ga qısqarar eken. Shunki, sanaat kóleminde islep shıǵarılayotganda, ónimdi jıynawda mexanizatsiya hám transport qurallarından paydalanıladı hám de
shiyki-zat ónimlerintasıwda, keptiriwdehámbasqaprocesslerdegijoytıwlarsheklenedi.TómendegikestedeO'zRFATashkentBotanikabaǵı aymaǵındaintroduktsiyaetilipo'sırılıp a’tirg’anayırımdárilik ósimliklertuwrısındaǵı maǵlıwmatlarkeltirilgen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
