Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

Madeniylestırıwkeleshekleri. ÓzbekstanRespublikasındabirinshiretdárilik ósimliklerdijetistiriwjumısları 1973 jıldaTashkentwálayatı Bostanlıqrayonındaǵı xojalıqlarda ámelgeasırılǵan. Keyin (1978 jılda ) Namanganwálayatı PoprayonındaIbnSinoatlı dárilik ósimlikler ósiriwgeqániygeleskenormanxojalıǵı tashkiletildi. Bulxojalıqatızlarındaqálempirjalpız, dárilikmarmarak (mavrak), dáriliktırnaqgul, shipovnik, ashshı juwsan (erman), bólekliiytjuzim, maydagúllitawrayxon, romashka, arıslanquyruq, valerianahámbasqadárilik ósimlikler ósirilgen.
Olardanjıynalǵandárilik ónimler ÓzbekstandárixanalarıntámiyinlewhámqaytaislewushınShimkentximiya -farmacevtikazavodı hámbasqakárxanalarǵajiberilgen. Házirgikúndedárivor ósimliklerdio'stiripjetistiretuǵinarnawlı qánigeleskenxojalıqlarOrmanxojalıǵı komitetisistemasındahámBuxara, Qashqadárya, Samarqand, SurxondaryohámdeTashkentwálayatlarındatashkiletilgen.
ÓzbekstanRespublikası FAnaqaraslı Tashkentbotanikabaǵınıń úlkenilimiyjumısshısı Q. H. Xo'jaev, keyinireksolbaǵdiń dárilik ósimliklerdiintrodukciyasihám ıqlımlastırıwlaboratoriyasınıń basqarıwshı, úlkenilimiyxızmetkerYu.M. Murdaxaev, Tashkentfarmacevtikainstitutı farmakognoziyahámbotanikakafedralarınıń ilimiyxızmetkerlerimenensheriklikteqońsılasrespublikalardanhámdedúnyanıń basqageografiyalıq
aymaqlarınankeltirilgen 67 túrdegidárilik ósimliklerdiTashkentqalası ıqlımsharayatlarında ósiriwgeerisdiler.
BulizertlewlerTashkentwálayatı sharayatlarındatırnaqgul, qálempirjalpız, dárilikmarmarak (mavrak), dárilikvaleriana, fenxel (dárixanaukropi), dárilikromashka, qara ándiz, ajgon (ziraiqaltashası ), arpabádiyan, ápiwayı dástarbosh, shipovniktúrleri, putatárizliamorfa, qızıloymaqgul, jazıqerizimum, kendirtúrleri, Kavkazyamsi, Manchjuriyaaraliyasi, tawjumrut, sano (kassiya) túrleri, patriniya, tuxumak, besbólekliarıslanquyruq, dárilikzangvizorba, yarımbutasimonsekurinega, bórigúltúrleri, qaraqabiqtúrleri, belladonna, Meksikadurmanı, pol-pola, bólekliiytjuzim, gangituvchibuzulbań hámbasqadárilik ósimliklerdijetistiriwmúmkinshilikleribarekenliginkórsetdi.
Kóplegenjergiliklihámintroduktsiyaetilgendárilik ósimlikleragrotexnikasiPútkilRossiyadárilik ósimliklerinstitutı (VILR) hámdeonıń tájiriybestanciyalarında, Botanikabaǵlarındaislepshıǵılǵan. BuljónelisteVILRjáneonıń tájiriybestanciyalarıniń xızmeti úlkenbolıp, olarsırteldenkeltirilgenbirqanshatropikhámsubtropikdárilik ósimliklerdiMDHtopıraq -ıqlımsharayatlarında ósiriwdiń agrotexnikqaǵıydalarınislepshıqqanlar.
Respublikamizdıń túrliaymaqlarındajaylasqanormanhámqániygeleskenxojalıqlardatómendegidárilik ósimliklero'sirilmekde: xininteregi, kokaputası, aloetúrleri, ortosifon, dixroa, zaytun, sano (kassiya) túrleri, Meksikadurmanı, kalanxoytúrleri, uyalshaqmimoza, qıp-qızılpassiflora, rauvol'fiyatúrleri, jalǵankashtan, safora, aqshılqızǵıltreń Katarantuspenen (qasqırgúl), domalaqjapıraqlistefaniya, evkalipttúrleri, ginkgo, bólekliiytjuzım, romashka, kalendula, pol-pola, tapinamburhámbasqalar. Buljumıslaraqirinajetkenijoq, kelesindeRespublikamızǵajańadárilik ósimliklerdiintrodukciyaqılıwhámolardı jergiliklisharayatlarǵa ıqlımlastırıwjumısları rejelestirilipatır.
Suwǵarılatuǵınmaydanlardao'stiriladigandárilik ósimliklerjabayı halda ósetuǵındárilik ósimliklerden úlkenparıqetedi, yaǵnıyo'stiriletuǵındárilik ósimlik ónimindebiygana ósimliklerqospası bolmaydı. Agrotexnikalıqqaǵıydaları tiykarındao'stiriletuǵındárilik ósimliklermolhasılhámbiologiyalıqaktivelementlergedabayhámzúráátliligidejoqarı boladı. Dárilik ósimliklerdiselektsiyaqılıw, molhasılformalarınhámsortlarıntańlapalıw, olardı shaǵılıstırıwarqalı durugaylarinjaratıwjolı menenegiletuǵındárilik ósimliklerdiń zúráátliliginhám
quramındaǵı biologiyalıqaktivbolǵanximiyalıqbirikpelermuǵdarınasırıwmúmkin. Sondayeken, geyparadárilik ósimliklerdimateriallıqsharayatlarda ósiriwhámolardıń ónimlerintayarlawjabayı halda ósetuǵındárilik ósimlikler óniminjıynawǵasalıstırǵandaekonomikalıqtáreptentalaynátiyjelihámarzanbahaǵatúsedi. Ózbekstandadárilik ósimliklertiykarınantúrlitopıraq ıqlımaymaqlarındajaylasqan “O'zfarmsanoat” mámleketaksiyadarliqkorporatsiyasi, “Shıpabaxsh” DÓEhámQIMAwılxojalıqministrligineqaraslı Ormanshılıqkomitetiniń dárilik ósimliklergeqániygeleskenormanxojalıqlarındajetistirilipatir.
Respublikamizdiń derlikhámmewálayatlarındaǵı „Farmatsiya“ islepshıǵarıwbirlespeleriqasındadárilik ósimliklero'siretuǵınmaydanshalartashkiletilgenbolıp, olardawálayatdárixanalartalabınaqaraytiyisli ósimliklerdi ósiripatırlar.
HázirgikúndeTashkentwálayatı TómenShirchiqrayonındaǵı dárilik ósimliklergeqániygelesken “Dárilik ósimlikler” MShJqániygeleskenxojalıqatızlarındaqálempirjalpız, dárilikmarmarak (mavrak), dáriliktırnaqgul, dárilikromashka, besbólekliiytjuzım - arıslanquyruq, pol-pola, shipovnikhámbasqadárilik ósimliklero'sirilipatir. Jerjúzindebarlıqdárilik ósimliklerdiń sanı 12 mıń túrgejaqınlasadı. Usılardan, 1000 danartıq ósimliktúrleriniń ximiyalıq, farmakologikhámdárilik ózgeshelikleri úyrenilgenesaplanadı. Ózbekstandadárilik ósimliklerdiń 600 gejaqıntúri ámeldegibolıpolardıń házirgiwaqıtta 250 túriilimiymedicinadaisletilipatır. Jańadárilik ózgesheligineiye ósimliklerdi úyreniw, olardı mádeniylestırıwhámshiyki ónimtiykarındajańanátiyjelitásiretiwshidárilikpreparatlardiislepshıǵıwjumısları turaqlı túrde ótkerilmekte. Dárilik ósimliklerdiń organizmgetásiriolardıń quramındaǵı birikpelerdiń muǵdarınabaylanıslı. Bulbirikpeler ósimliktiń túrliorganlarindatúrlimuǵdardatoplandı.
Dáritayarlawǵa ósimliktiń kereklibólimleridetúrlimúddetlerdejıynaladı. Mısalı, qabıqlıq, urıqertebáhárde, japıraq ósimlikgúllewialdındanyamasagúllegende, gúlleritolıqashılǵanda, mıywehámurıwları tolıqpıskende, jerastı organları (tamiri, tamirpaqalı hámpiyazı ) ertebáhárdeyamasakeshgúzdejıynaladı hámtayarlanadı.
Dárilik ósimliklerdiń tásiretiwshizatı — alkaloidlar, túrliglikozidlar (antroglikozidlar, júrekketásiretiwshiglikozidlar,

saponinlarhámbasqalar ), flavonoidlar, kumarinlar, aslawshielementler, efirmayları, vitaminler, smolalarhámbasqaaktivbirikpelerbolıwı múmkin. Kóp ósimliklerdenmikroorganizmlerhámviruslardı joǵaltatuǵınantibiotiklerhámfitontsidlergebaydárilikpreparatlartayarlanadı.

Ádetdebirgruppaǵatán óz-arajaqınximiyalıqbirikpelerbirtuqımlasyamasagruppaǵatiyisli ósimliklerdeushraydı, usınıń menenbirgegeyparaximiyalıqbirikpelerbir-birinejaqınbolmaǵan, túrlituqımlaslarǵatiyisli ósimliklerquramındadabolıwı múmkin.
Áyyemgizamannanbaslapinsanjabayı halda ósetuǵın ósimliklerdentúrlikeselliklerdiemlewdepaydalanıpkeledi. Házirgidáwirdedárilik ósimliklerdiń túrlerikóbeyip, xalıqtababatı ámeliyatı dashıpabaxsh ósimliklermenenbayiǵan.
Ilimiytababatdaisletiletuǵındárilik ósimliklerdiń kópshiligi ásirlerdawamındaxalıqtárepinenkeń isletilipkelingen ósimlikleresaplanadı. Ózbekstandadárilikterek- puta ósimliklerdenkóbirek ánjir, ánar, badam, grek ǵozası, pıste, aslawshitatim, emen, erik, chetan, shipovnik, zirk, chakanda, boyarıshnik, tawjumrut, cherkez, jiyde, chilonjiyde, kópjıllıqhámbirjıllıqdárilik ósimliklerdenashshımiye, dárilikgulxayri, jaǵ-jaǵ, zubturum, ádıraspan, iytsigek, omonqora, shashıratqi, choyo't, sılbırbosh, shıyrınmiya, shuvoq, jantaq, qızılsha, qoqio't, romashka, jalpızhámbasqalartarqalǵan.
Ashshımiyadan — paxikarnin, ádıraspannangarmin, iytsigekdenanabazin, omonqoradangalantamin, sılbırboshdansferofizinalkaloidlarialınadı. Ánarqabıqınan ıshekqurtaydawshı pel'terindenethámekstrakttayarlanadı. Dárilikgulxayripreparatlariqaqırıqkóshiriwshihámjumsartiwshi, jaǵ-jaǵ hámlagoxilusdárileriqanketiwditoqtatıwshi, pıstebujg'unihámchoyo'tdantayarlanǵandárilerasqazan-ishekkeselliklerindawalawshı retinde, zirko'simliginenberberinalkaloidi, shipovniktenSvitamini, oblepixadanoblepixamayalınadı.
Dárilik ósimliklertásiretiwmexanizminekóre 2 túrgeajratıladı : tásiretiwshielementlerdıń quramınaqaray — alkaloidli, glikozidli, efirmaylı, vitaminli, flavonoidlihámbasqalar ; farmakologikkórsetkishlerineqaray — tınıshlandirıwshi, awrıwqaldıratuǵın, uyqlatiwshi, sonıń menenbirge, júrek-tamırdiziminetásiretiwshi, oraylıqnervsistemasınqozǵawtıwshı, qanbasımınpaseytiriwshihámbasqadárivor ósimlikler “O'zfarmsanoat” ximiya -farmacevtikazavodlarında Ózbekstannıń jergiliklisharayatlarında ósetuǵınhámmateriallıqsharayatlarındaegip

o'siriletuǵındárilik ósimliklerdiń shiykionimitiykarındahártúrlidárilikpreparatlartayarlanadı.

Mısalı, oqquraydiń tamirihámmiywesinenpeskeselliginemlewdeqollanılatuǵınpsoralen, yaponsoforasi ǵumshasınanvitaminAdaytásiretiwshirutin, omonqoradangalantaminalkaloidi, kendirdanstrofantin, tsimarin, júrekglikozidlari, cherkezdensal'solinalkaloidi, zirkdanberberinalkaloidi, oblepixamiywesinenoblepixamayi, shipovniktenSvitaminihámbasqapreparatlartayarlanadı.
Joqarıdaaytıp ótilgenisıyaqlı házirgiwaqıttamedicinada 250 gejaqındárilik ósimliklerdiń óniminenpaydalanıladı. Buldárilik ósimlikler óniminiń 48% jabayı halda ósetuǵın ósimliklerden, 30% túrlitopıraq ıqlımsharayatlarındajaylasqanfermerhámmámleketxojalıqlardıń dárilik ósimliklero'stiriletuǵinatızlarınantayarlanadı.
Qalǵan 22% “aralas” gruppanı quraydı, yaǵnıybulgruppadárilik ósimlikler ónimidejabayı haldahámsanaatplantatsiyalarda ósetuǵın, ósimliklerdenjıynaladı. Keyinirek „aralas“ gruppadárilik ósimliklerdentayarlanatuǵındárilik ónimlerdiń úlesiulıwmajıynalatuǵındárilik ónimmuǵdarındajılsayinasıpbarıwı kútilipatır. Bunıń tiykarǵı sebebisuwǵarılatuǵınmaydanlardao'stiriletuǵındárilik ósimlikler ónimijılsayinartıpbarıpatır.
Farmacevtikakárxanaları hámxalıqtıń dárilik ósimlikler ónimlerinezárúriyatınıń ósipbarıwı nátiyjesindeolardıń shiykionimintayarlawmuǵdarı dakobeyipatır. Bulbolsa ózgezegindeqatardárilik ósimliklerdiń tábiyrezervlariniń azayıpketiwine, nátiyjedeolardıń sheykionimintayarlanishinkeskinshegaralawǵayamasapútkilleyqadaǵanetiwgealıpkelipatır.
Mısalı, Ózbekstandajabayı halda ósetuǵınbozulbań hámqaraqabiqlardıń jer ústkibólegihámpiyazıdıń kóptayarlanıwı nátiyjesindeolardıń azıǵı tábiy ósiwjaylarındajúdakemeyipketti. Solsebeplideházirgiwaqıttabul ósimlikler Ózbekstan “Qızılkitabina” kiritilgen. Bul ósimliklerditábiysharayatlardasheykionimintayarlawházirgiwaqıttatoqtatilǵan. Dárilik ósimlikler ónimine úzliksiztúrdetalaptıń asıpbarıwı jáneonı jabayı halda ósetuǵın ósimliklerrezervijetkilikliemesliginen, olardı mádeniylestiriwtalapetedi, yaǵnıybul

ósimliklerdisuwǵarılatuǵınregionlardamádeniysharayatlarda ósiriwagrotexnikasinislepshıǵıwdáwirtalabı bolıpqalmaqta. Geydesiyrekushırasatuǵındárilik ósimliklershıykı oniminetalap úlkenbolsada, biraqolardıń tábiyrezervlarijıynawushınqolaysıztawlıqorınlardayamasakemmuǵdarda, úlkenaymaqlardatarqaqhaldaushrassa, buldárilik ósimliklerdiń shıykı onimintayarlawsuwǵarılatuǵınjerlerde ósiriwdenqımbatqatúsedi. Solsebeplibunday ósimliklerdimádeniysharayatlarda ósiriwmaqsetkemuwapıqbolıptabıladı. Jabayı halda ósetuǵındárilik ósimliklershıykı onimin úlkenkólemdetayarlawdıń tiykarǵı qıyınshiliǵiolardıń ónimlerinjıynapalıwushınarnawlı awılxojalıqtexnikalerinıń joqekenligibolıptabıladı. Mádeniysharayatlardabolsabulsıyaqlı máselelerjoq, yaǵnıysanaatplantatsiyalarindao'sırıletuǵındárilik ósimlikler ónimleriqolaysharayatlardahámtásirsheń ximiyalıqbiologiyalıqaktivelementları kóptóplanǵandáwirlerdetúrliawılxojalıǵı mexanizmlerjárdemindejıynapalıwmúmkin.

Medicinamaqsetleriushınjúdá zárúrhámqımbatlı bolǵandárilik ónimlerrespublikamızdaushramaytuǵıntropikyamasasubtropikklimatlı regionlarda ósetuǵın ósimliklerdentayarlanatuǵınbolsa, múmkinshiligibarınshasonday ósimliklerdi ózimizde ósiriwmúmkinshiliklerinjaratıwzárúr. Mısalı házirgikúndezaytuno'simligiSurxondarıyawálayatınıń Denovaymaǵındao'sirilipatır, oblepixao'simliginRespublikamızdamádeniylestiriwjumısları alıpbarılmaqtah.t.b.
Házirgikúndetábiyhalda ósipatırǵandárilik ósimliklerdirezervleriantropogenfaktortásirindebarǵansayınazayıpbarıpatır. Bunıń ornıntoltırıwhámxalqımızdı dárilik ósimlikler ónimlerinebolǵanzárúriyatınqandırıwmaqsetindedárilik ósimliklertúrlerinkóbeytiwhámolardı Ózbekstannıń topıraq -ıqlımsharayatlarınesapqaalǵanhaldasuwǵarılatuǵınregionlardakeń kólemdeegip ósiriwmaqsetkemuwapıqbolıptabıladı.
Ózbekstandafarmacevtikasanaatındárilik ósimliklershıykı onimimenentámiyinlewmaqsetindejaqınjıllarishindedárilik ósimliklerdiegıpo'siretuǵinfermerhámbasqaqániygeleskenxojalıqlarsanınkóbeytiwmaqsetkemuwapıqbo'laredi.
Sondayetip, dárilik ósimliklerdiintrodukciyasihámmádeniylestiriwmenenbaylanisliilimiyjumıslarkompleksxaraktergeiyebolıp, olyamasabulbasqıshlardakerekliqániygelerditartıwdı (introduktor

alım, agranom, ximik, ekonomist) talapetedi. Dárilik ósimliklerdibioekologikqásiyetlerin úyreniwintrodukciyaqılıwhámmádeniylestiriwushınqaratilipatırǵanobyekttiń tiykarǵı negizi (fundamenti) esaplanadı. Dárilik ósimliklerdiń bioekologikqásiyetleribolsa, farmakognoziyaniajıralmaytuǵınbirbóleginquraydı. Shinonchi, átiraportalıqtaǵı faktorlarbiologiyalıqaktivelementlardıń toplanıwınahámsolarqalı dárilik ósimlik ónimisapasınaqoyılǵantalaplarǵa ónimjuwapberiwiyamasabermesligimenenbaylanıslı boladı. Dárilik ósimliklershıykı ónimintayarlawtikkeley ósimliklerdebiologiyalıqaktivelementlerınjıynalıwdinamikasınanıqlawmenenbaylanıslı boladı.